Lublin nazywany jest stolicą wschodniej Polski – jest największym i najprężniej rozwijającym się miastem po tej stronie Wisły. Bogata historia oraz położenie w wielokulturowym tyglu stanowią o jego szczególnych walorach. Znalazło to swoje szczególne odbicie w różnorodnej architekturze, topografii, a także wpłynęło na jego rozwój społeczno-kulturowy. Te wszystkie cechy stanowią o niezwykłym kolorycie lokalnym naszego miasta, czyniąc go niezwykle atrakcyjnym, nie tylko dla turystów, ale także filmowców, którzy z pewnością znajdą tu wiele inspiracji do realizacji swoich projektów.
1. Początki Lublina i nadanie praw miejskich
Początki osadnictwa na terenie miasta sięgają VI wieku, jednak miejskie początki Lublina należy wiązać z XI stuleciem i osiedlem o nazwie Czwartek (nazwa wzgórza pochodzi od odbywających się w czwartki jarmarków). Dzięki swojemu położeniu na peryferiach ówczesnego państwa polskiego i zorientowanej na wschód polityki książąt piastowskich, już na przełomie XII i XIII wieku osada zyskała na znaczeniu. To utorowało drogę wzajemnemu przenikaniu się wpływów kulturowych i kontaktów handlowych, które później rzutowały na oblicze i rozwój miasta.
Prawa miejskie na prawie magdeburskim Lublin uzyskał prawdopodobnie jeszcze za czasów Bolesława Wstydliwego około 1257 roku, jednak nie zachował się akt lokacyjny. Dopiero za panowania Władysława I Łokietka, 15 sierpnia 1317 roku po raz kolejny Lublin uzyskał prawa miejskie Wówczas dokonano przestrzennej reorganizacji miasta. Od tamtej pory jego układ urbanistyczny zaczął odbiegać od typowego, szachownicowego układu urbanistycznego miast średniowiecznych. Przypuszcza się, że jest to następstwo włączenia w jego przestrzeń dawnej osady miejskiej.
Do połowy XIV wieku miasto było przede wszystkim przygranicznym centrum władzy państwowej i administracji kościelnej. Przełomowe znaczenie dla jego rozwoju miała unia polsko-litewska z 1385 roku zawarta w Krewie. Lublin wówczas znalazł się na styku trzech stref gospodarczych, a ponadto na szlaku łączącym stolice dwóch państw jagiellońskich – Krakowa i Wilna. Od tej pory Lublin stał się jednym z najświetniejszych ośrodków miejskich rozległego państwa polsko-litewskiego, położonym w jego geograficznym, gospodarczym i politycznym centrum.
2. Unia polsko-litewska
Jednym z największych dokonań Jagiellonów było zawarcie 1 lipca 1569 roku w Lublinie unii polsko-litewskiej. Było to ważne wydarzenie na arenie międzynarodowej, wyznaczające kształt polityczny państwa aż po epokę rozbiorową. Podpisanie i zaprzysiężenie nastąpiło na Zamku Lubelskim. Unia łączyła Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie w jeden organizm państwowy – Rzeczpospolita Obojga Narodów, w której rządził jeden monarcha. Od tej pory wspólna była polityka zagraniczna i moneta, odrębne zaś skarb, administracja, sądownictwo i wojsko.
3. Związki handlowe
Przełomowe znaczenie dla rozwoju miasta miała unia polsko-litewska z 1385 roku. Lublin wówczas znalazł się na styku trzech stref gospodarczych, a ponadto na szlaku łączącym stolice dwóch państw jagiellońskich – Krakowa i Wilna. Od tej pory Lublin stał się jednym z najświetniejszych ośrodków miejskich rozległego państwa polsko-litewskiego, położony w jego geograficznym, gospodarczym i politycznym centrum.
Czasy zygmuntowskie to złoty wiek dla Lublina, który wówczas był jednym z największych ośrodków międzynarodowego handlu. Od 1448 roku aż do końca XVI wieku czas w mieście wyznaczały cztery wielkie jarmarki odbywające się w każdej porze roku. Przybywali na nie kupcy ruscy, ormiańscy, greccy, niemieccy, francuscy, niderlandzcy czy angielscy, ubarwiając lokalną mozaikę narodowościową i wyznaniową Lublina. Rozwój handlu i rzemiosła oraz duża liczba przybyszów spowodowały zmianę w strukturze demograficznej miasta.
Głównym miejscem jarmarków był początkowo Rynek, później zaś okolice Bramy Krakowskiej i kościoła dominikanów oraz plac Rybny. Handlowano niemal wszystkim – począwszy od produktów żywnościowych przez wyroby skórzane, drewniane, narzędzia, akcesoria łowieckie po zwierzęta.
Pod koniec XVI wieku znaczenie jarmarków lubelskich zaczęło maleć, zaś XVII-wieczne wojny zakończyły złoty wiek Lublina. Obecnie podejmowane są próby powrotu do organizowania jarmarków. Od kilku lat na Starym Mieście odbywa się Jarmark św. Antoniego oraz Jarmark Jagielloński, które cieszą się coraz większym zainteresowaniem lublinian, jak i twórców ludowych.
4. Wielokulturowość i wieloreligijność
Lublin położony jest na pograniczu kulturowym wschodniego i zachodniego chrześcijaństwa. Istniejące tu jeszcze we wczesnym średniowieczu szlaki handlowe sprawiły, że przez wieki miasto tworzyło barwną, wielokulturową i wieloreligijną mozaikę. Mieszkali tu Rusini, Żydzi, Niemcy, Turcy, Ormianie, a także Francuzi, Szkoci, Grecy, Holendrzy i Anglicy. Dużą rolę w kulturowym obrazie Lublina odegrali Włosi. Ich dokonania widoczne są do tej pory w wystroju architektonicznym niektórych kościołów okresu renesansu i baroku.
W XVI i XVII wieku miasto było głównym ośrodkiem reformacji - działała tu jedna z ważniejszych gmin braci polskich. Na przełomie XIX i XX wieku, w okresie nasilonego rozwoju przemysłu, ich rola nabrała szczególnego znaczenia. Koniec wieku XVII i XVIII to okres, kiedy rozkwit przeżywa społeczność Rusinów. Zamieszkiwali oni te tereny już od średniowiecza, zaś w 1588 roku powstało w Lublinie bractwo cerkiewne. W okresie zaborów odsetek ludności prawosławnej zwiększył się.
Obok Polaków najliczniejszą grupą mieszkańców byli Żydzi. Pierwsze wzmianki o lubelskiej gminie żydowskiej pochodzą z drugiej połowy XV wieku. Już w XVI znaczeniem i zasobnością dorównywała niemal gminom krakowskiej i lwowskiej. Oprócz akademii talmudycznej i jednej z pierwszych na ziemiach polskich hebrajskich drukarni, od 1580 roku oficjalnie urzędował w Lublinie żydowski "Sejm Czterech Stron Świata". Okres II wojny światowej i likwidacja dzielnicy żydowskiej wraz z synagogami i kirkutami, sprawiły, że do dziś zachowała się jedynie część obiektów świadczących o codziennym życiu, kulturze i obyczajach Żydów.
5. Okres zaborów
Okres zaborów to jeden z cięższych okresów dla Lublina. Początek rządów austriackich i związane z nim kontrybucje i rekwizycje, przyniósł miastu znaczne zubożenie jego mieszkańców. W 1809 miasto zostało włączone do Księstwa Warszawskiego zaś w 1815 stało się częścią Królestwa Kongresowego w zaborze rosyjskim. Po powstaniu listopadowym miasto dotknęły represje, przemysł i handel podupadły, a cenzura skutecznie hamowała rozwój życia kulturalnego. Ożywienie przyniosły dopiero lata 60. W tym czasie miasto stało się ważnym ośrodkiem władzy Rządu Narodowego. W 1873 ludność miasta wynosiła 28,9 tys., a w 1897 wzrosła do 50,2 tys. W 1877 zbudowano pierwsze połączenie kolejowe oraz powstała dzielnica przemysłowo-handlowa. Nastąpiły także widoczne przeobrażenia w stosunkach społecznych – powstała warstwa zamożnej burżuazji. Formował się kształt urbanistyczny miasta – rosły dysproporcje między bogatym śródmieściem a dzielnicami położonymi na peryferiach. Lato 1915 roku przyniosło koniec rządów rosyjskich w mieście, jednak rabunkowa polityka władz austro-węgierskich odbiła się to na stanie gospodarczym i przemysłowym Lublina. W listopadzie 1918 roku właśnie w naszym mieście Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej Ignacego Daszyńskiego ogłosił swój manifest.
6. II wojna światowa
Niemcy wkroczyli do Lublina 18 września 1939 roku. Już w listopadzie rozpoczęły się pierwsze aresztowania, łapanki, wysiedlenia i egzekucje. Symbolem okupacji stało się więzienie na Zamku oraz siedziba gestapo "Pod Zegarem", zaś w roku 1941 rozpoczęto budowę wielkiego obozu koncentracyjnego na Majdanku. Zamieszkujących w Lublinie Żydów hitlerowcy zamknęli w getcie obejmującym znaczną część dzielnicy żydowskiej. W kwietniu 1942 roku zostali wywiezieni do obozów zagłady w Treblince, Sobiborze, Bełżcu i na Majdanek. Liczbę ofiar tego ostatniego szacuje się na około 360 tys., z czego 40% to ludność żydowska. Lubelskie "miasto żydowskie" zostało doszczętnie zniszczone. Po jego istnieniu Obecnie zachowały się pojedyncze ślady.
Od początku wojny Lublin był ważnym ośrodkiem dla tworzenia się struktur ruchu oporu. W 1944 roku jednostki Armii Krajowej i Armii Ludowej wzięły udział w walkach z garnizonem niemieckim, a do miasta wkroczyły oddziały radzieckie. W sierpniu tego samego roku do Lublina przeniósł swoją siedzibę PKWN, Krajowa Rada Narodowa oraz sztab główny Wojska Polskiego. Oprócz przedstawicieli partii i stronnictw politycznych przebywali tu twórcy kultury, pisarze, uczeni. Przez kilka miesięcy Lublin był stolicą tzw. Polski Lubelskiej.
7. Ruch oporu w latach komunizmu i lubelska Solidarność
W październiku 1956 roku blisko 100 tysięcy mieszkańców miasta na wiecu opowiedziało się przeciw stalinizmowi. W dniach 2-6 czerwca 1966 odbyły się obchody Millenium w Lublinie. Na obchody przyjechał Prymas Polski ks. Kard. Stefan Wyszyński a podczas mszy na placu Katedralnym kazanie wygłosił ks. bp. Karol Wojtyła. W tym czasie został "aresztowany" obraz Matki Boskiej Częstochowskiej przez Służbę Bezpieczeństwa. W akcie buntu w otwartym samochodzie jeździły puste ramy, obwiązane drutem kolczastym, które odczytywano jako wymowny symbol komunizmu.
1 marca 1968 w związku z wydarzeniami na Uniwersytecie Warszawskim oraz innych uczelniach, odbył się wiec studencki przed Akademickim Centrum Kultury UMCS "Chatka Żaka" Pochód studentów, powstrzymywany przez MO i ORMO, ruszył w stronę gmachu Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Część uczestników wiecu zatrzymano - rozpoczęły się represje oraz wykreślenia z listy studentów.
W lipcu 1980 r. w Lublinie i Świdniku wybuchły pierwsze strajki robotnicze, które były zapowiedzią strajków na Wybrzeżu w sierpniu 1980 roku. Wydarzenia te doprowadziły do powstania Solidarności.
8. Karol Wojtyła i Stefan Wyszyński
Ks. Kardynał Karol Wojtyła do momentu objęcia Stolicy Piotrowej był nie tylko metropolitą krakowskim, ale także doktorem nauk a później profesorem w katedrze Etyki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Jako Jan Paweł II odwiedził Lublin 9 czerwca 1987, w drugim dniu pielgrzymki do Polski, – zwiedził Majdanek, Katedrę, KUL, gdzie poświęcił kamień węgielny pod budowę nowego Kolegium. Z mieszkańcami spotkał się w kościele pw. Św. Rodziny.
Prymas Tysiąclecia, kardynał Stefan Wyszyński był pierwszym po II wojnie światowej biskupem lubelskim. Tutaj w latach 1925-29 studiował na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, gdzie uzyskał stopień doktorski. Będąc w latach 1946-1948 biskupem ordynariuszem diecezji lubelskiej był także kanclerzem KUL-u. Stąd właśnie odszedł na stanowisko metropolity gnieźnieńsko-warszawskiego.
Tym dwóm postaciom poświęcony jest pomnik na dziedzińcu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
9. Historia Lublina w krótkich opowieściach to krótkie artykuły o historii Lublina, opracowane przez pracowników Biura Miejskiego Konserwatora Zabytków.
Najważniejsze wydarzenia z historii Lublina.
Kształtowanie się ośrodków osadniczych późniejszego Lublina na wzgórzach: Czwartek, Zamkowym, Staromiejskim, Grodzisku na Kalinowszczyźnie i Żmigród. Wg legendy pierwotny Kościół na Czwartku miał być zbudowany jeszcze w X wieku, na miejscu zburzonej świątyni pogańskiej.
Na Wzgórzu Zamkowym, obwarowanym drewniano-ziemnymi umocnieniami, rezydował kasztelan będący przełożonym grodu i dowódcą jego załogi wojskowej; do końca XIV wieku kasztelanie były najważniejszymi jednostkami administracyjnymi i wojskowymi w państwie.
Wzmiankowany jest archidiakon lubelski, co jest dowodem na to, iż Lublin był już wówczas siedzibą archidiakonatu – jednostki administracji kościelnej obejmującej kilkanaście do kilkudziesięciu parafii. W późniejszym okresie archidiakonaty podzielone zostały na dekanaty.
Wzniesienie najstarszej zachowanej murowanej budowli w Lublinie – późnoromańskiej wieży mieszkalno-obronnej na Wzgórzu Zamkowym. Nie jest znany fundator tej budowli, jej powstanie przypisywane jest Bolesławowi Wstydliwemu.
Wzmiankowani są przebywający w Lublinie Dominikanie. Obecność Dominikanów świadczy o rozwoju ośrodka miejskiego w Lublinie – zakonnicy ci utrzymujący się z jałmużny, których głównym zadaniem było głoszenie kazań, byli aktywni głównie w dużych ośrodkach miejskich. Znane średniowieczne przysłowie mówi: Bernardus valles, montes Benedictus amabat, Oppida Franciscus, celebres Dominicus urbes (Bernard doliny, Benedykt wzgórza ukochał, Franciszek miasteczka, a Dominik miasta) – Cystersi osiedlali się w dolinach, Benedyktyni na wzgórzach, Franciszkanie w małych miastach, Dominikanie w dużych ośrodkach miejskich. Dominikanie osiedli w Lublinie przy wzmiankowanym przez Długosza oratorium pw. Św. Krzyża. W XIV w. z fundacji króla Kazimierza Wielkiego wybudowany został murowany kościół. Klasztor budowany był etapami od XIII do XVII w.
Wg tradycji w tym roku miało miejsce ufundowanie gotyckiego kościoła parafialnego pw. św. Michała na Wzgórzu Staromiejskim, przez księcia krakowsko-sandomierskiego Leszka Czarnego, jako votum za zwycięstwo w bitwie nad Jaćwingami (lubelska legenda głosi, iż sam archanioł Michał kazał mu zwyciężyć Jaćwingów w 1282 r.). Kościół istniał do połowy XIX w. Na tzw. placu po Farze, na miejscu kościoła, na pocz. XXI w. uczytelniono jego plan budując niskie kamienne mury ponad reliktami fundamentów. Część wyposażenia została przeniesiona do innych lubelskich kościołów, m.in. w archikatedrze lubelskiej znajduje się gotycka chrzcielnica pochodząca z tego kościoła.
Książę krakowsko-sandomierski Władysław Łokietek wydał dokument lokacyjny na mocy którego lokację Lublina powierzono wójtowi Maciejowi z Opatowca. Dokument ten, zachowany do dziś, jest najstarszym źródłem pisanym dowodzącym funkcjonowania w Lublinie miasta na prawie magdeburskim.
Król Kazimierz Wielki otacza miasto murami obronnymi z dwiema bramami (Krakowską i Grodzką), furtami i basztami, a także buduje murowany zamek - jego ślady zachowały się na Wzgórzu Zamkowym w postaci przyziemi tzw. Baszty Żydowskiej, funduje też gotycką kaplicę zamkową pw. Św. Trójcy.
Pierwsze wzmianki o istnieniu cerkwi prawosławnej. Brak pewnych danych jak świątynia ta wyglądała i gdzie się znajdowała. Istniejąca do dziś murowana cerkiew prawosławna została zbudowana w latach 1607-1633 i wyświęcona przez metropolitę kijowskiego Piotra Mohyłę. Obecnie jest siedzibą arcybiskupa prawosławnej diecezji lubelsko-chełmskiej.
Budowa kościoła pw. Wniebowzięcia NMP Zwycięskiej jako votum króla Władysława Jagiełły za zwycięstwo w bitwie pod Grunwaldem; kościół powierzono sprowadzonym do Lublina z Gdańska Brygidom i Brygidkom, ponieważ wstawiennictwu św. Brygidy król przypisywał swoje zwycięstwo. Świątynia usytuowana została przy jednym z dawnych głównych traktów handlowych: Kraków-Lublin-Wilno.
Ukończenie malowideł w kaplicy Św. Trójcy, ufundowanych przez króla Władysława Jagiełłę. Malowidła bizantyjsko-ruskie, wykonane przez zespół ruskich malarzy pod kierownictwem mistrza Andrzeja, wewnątrz kaplicy i architektura gotycka kaplicy łączą w sobie dwie tradycje chrześcijańskie wschodnią i zachodnią.
Pierwsze wzmianki o obecności Żydów w Lublinie; od I poł. XVI w. Żydzi osiedlali się na północ i północny wschód od Zamku. W II poł. XVI w. gmina lubelska miała już swoje synagogi i uczelnię talmudyczną (jesziwę).
Król Kazimierz Jagiellończyk wyodrębnił z województwa sandomierskiego osobną jednostkę terytorialną - województwo lubelskie, ze stolicą w Lublinie; herbem województwa został wizerunek skaczącego jelenia z koroną na szyi na czerwonym polu.
Zawarcie umowy z rurmistrzem Janem na budowę wodociągów, które doprowadzały wodę z Bystrzycy do publicznych ujęć na Starym Mieście.
Rozwój masowego ruchu różnowierczego, Lublin stał się jednym z głównych ośrodków kalwinizmu i ruchu ariańskiego w ówczesnej Polsce.
Zawarcie unii polsko-litewskiej, zwanej Unią Lubelską, która powołała do życia Rzeczpospolitą Obojga Narodów; wydarzenie to przedstawił Jan Matejko na obrazie "Unia Lubelska", znajdującym się obecnie na lubelskim Zamku.
Jeden z wielkich pożarów Lublina, uwieczniony w opisie pióra lubelskiego rajcy, wybitnego poety polskiego renesansu, Sebastiana Klonowica; spaliły się m.in.: kamienice mieszczańskie, ratusz, mury obronne z basztami i bramami oraz kościoły i klasztory - odbudowa nadała miastu wygląd nowożytny.
Król Stefan Batory powołał do życia Trybunał Koronny w Lublinie, tj. najwyższą instancję sądową dla obszaru Małopolski, z siedzibą w ratuszu. Sesje trybunalskie trwały niekiedy nawet pół roku dlatego wielu możnych budowało na ówczesnych przedmieściach Lublina swoje pałace i dwory.
12 sierpnia w Lublinie zmarł nagle Jan Kochanowski - wielki poeta renesansu, odwiedzający tu często swoich przyjaciół i bezpośredni obserwator zawarcia Unii Lubelskiej w 1569 r. Jan Kochanowski był też świadkiem złożenia hołdu lennego przez Albrechta II Fryderyka Hohenzollerna Zygmuntowi Augustowi w Lublinie w dniu 19 lipca 1569 r.
"Potop szwedzki", tj. okupacja Lublina i Rzeczpospolitej przez Szwedów pod wodzą Karola Gustawa; znaczne zniszczenie miasta.
Lubelscy ewangelicy otrzymali od króla Stanisława Augusta zgodę na budowę kościoła ewangelicko-augsburskiego (działającego do dzisiaj), szkoły i szpitala na Krakowskim Przedmieściu.
Lublin znalazł się pod zaborem austriackim.
Papież Pius VII powołuje diecezję lubelską.
Po wygranej wojnie francusko-austriackiej i udanej kampanii wojennej ks. Józefa Poniatowskiego Lublin został włączony do Księstwa Warszawskiego.
W wyniku postanowień Kongresu Wiedeńskiego miasto znalazło się w granicach autonomicznego Królestwa Polskiego, podporządkowanego carowi rosyjskiemu. Tzw. okres konstytucyjny Królestwa (do Powstania Listopadowego) był okresem rozwoju miasta. Zachowaną do dziś formę otrzymały wówczas charakterystyczne budowle lubelskie, takie jak neogotycki Zamek i Wieża Trynitarska.
Otwarcie linii kolejowej łączącej Lublin z Warszawą i Kowlem, co miało duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego miasta.
Otwarcie Muzeum Lubelskiego, działającego do dzisiaj.
W nocy z 7 na 8 listopada powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele; przez kilka dni - aż do utworzenia Rządu Polskiego w Warszawie - Lublin był stolicą kraju.
Powstanie z inicjatywy księdza Idziego Radziszewskiego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, którego absolwentem był m.in. Prymas Tysiąclecia - Stefan Wyszyński, a wykładowcą Karol Wojtyła - późniejszy Papież Jan Paweł II.
Otwarcie żydowskiej Uczelni Mędrców Lublina (Jeszywas Chachmej Lublin) - nowoczesnej wyższej uczelni talmudycznej.
9 września miasto zostało zbombardowane przez lotnictwo hitlerowskie; podczas nalotu zginął m.in. Józef Czechowicz - wybitny polski poeta pochodzący z Lublina, autor "Poematu o mieście Lublinie"
17 września wojska niemieckie zajęły miasto i okupowały go przez kilka lat; był to okres terroru, upadku życia kulturalnego i gospodarczego, a wielu lublinian straciło życie.
Na jesieni rozpoczęto budowę obozu koncentracyjnego Majdanek, w którym zginęło 78 tys. więźniów (według danych Państwowego Muzeum na Majdanku), w przeważającej części Żydów, Polaków i Rosjan.
Utworzenie przez Niemców getta - zamkniętej dzielnicy żydowskiej, zlikwidowanej przez nazistów hitlerowskich 18 kwietnia 1942 r. - wywieziona stąd ludność żydowska uległa zagładzie w obozach: Majdanek, Bełżec, Sobibór.
22 lipca wycofujące się z miasta wojska niemieckie rozstrzelały około 300 więźniów na Zamku, a dwa dni później Lublin został opanowany przez wojska radzieckie i towarzyszące im oddziały polskie; miasto pełniło przez 164 dni rolę tymczasowej stolicy kraju; rozpoczął się okres terroru i prześladowań patriotycznie nastawionych Polaków przez komunistyczne władze sowieckie oraz polskie - był to początek tworzenia Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (PRL) zdominowanej przez ZSRR.
Powołanie do życia Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej.
W lipcu w Świdniku, a następnie w Lublinie wybuchły strajki robotnicze, które były zapowiedzią ważnych przemian społeczno-politycznych w całej Polsce, m.in. powstania Solidarności i demokratyzacji kraju.
Podczas papieskiej pielgrzymki do Polski Jan Paweł II odwiedził Lublin, składając wizytę w byłym obozie koncentracyjnym na Majdanku i Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, a na polach dzielnicy Czuby Ojciec Święty odprawił Mszę Świętą z udziałem setek tysięcy wiernych.
Na ziemiach polskich proces przybierania herbów przez miasta rozpoczął się w 2 połowie XIII wieku i był nieodłącznie związany z otrzymywaniem przez miasta praw miejskich. Od 1317 roku, razem z prawem miejskim, miasto Lublin uzyskało przywilej stanowienia i wykonywania prawa. Do właściwego funkcjonowania organów miasta niezbędna była pieczęć – najważniejszy sposób uwierzytelniania aktów prawnych.
Wówczas herb miejski był traktowany jako forma komunikowania. Przekazywał odbiorcy informacje o swoim właścicielu. Najstarszy wizerunek herbu Lublina znajduje się na pierwszych pieczęciach rady miejskiej, a najstarsza znana nam pieczęć została zamieszczona przy dokumencie z 1401 roku, wystosowanym przez lubelskich rajców do toruńskiej rady miasta, w którym lubelska rada miejska poleca opiece i przychylności torunian Stanisława Gelena. Najprawdopodobniej jest to pierwsza pieczęć miejska, a przedstawione na niej wyobrażenie jest pierwotną formą herbu Lublina – w polu pieczęci znajduje się wizerunek wspiętego kozła o długich karbowanych rogach, gęstej sierści i bujnej brodzie. Władze miejskie używały tej pieczęci prawdopodobnie do początku XVI wieku, kiedy to pojawiła się nowa pieczęć ze zmienionym wyobrażeniem herbu Lublina.
Była to także pieczęć radziecka (Rady Miejskiej) z legendą "SIGILVM CONSULUM CIVITATIS REGIE LVBLINEN(SIS)" - "PIECZĘĆ RAJCÓW MIASTA KRÓLEWSKIEGO LUBLINA", na której przedstawiono wspartego na murawie kozła wspiętego obok krzewu winnego – kozioł staje niemal pionowo, przednimi nogami wspierając się na winorośli, a zadnimi na pagórkowatej murawie. W polu pieczęci widnieje data "1535 " - najprawdopodobniej rok sporządzenia pieczęci miejskiej
Kozła bez winorośli można spotkać jeszcze na powstałych w XVIII wieku pieczęciach burmistrzowskich: powstałej na początku XVIII wieku z tarczą ozdobioną koroną oraz na występującej po raz pierwszy w 1754 roku, na której tarcza zwieńczona jest dwoma gałązkami palmowymi i muszlą.
Pieczęć radziecka z kozłem wspartym na krzew winorośli i datą „1535” funkcjonowała do początku XVIII wieku.
Najstarszym znanym obecnie wyobrażeniem lubelskiego herbu jest przedstawiony na sztychu (rycina wykonana w metalowej płycie uzyskana poprzez rycie stalowym rylcem w tej płycie, następnie wcieranie farby w powstałe rowki, a po starciu farby z gładkiej powierzchni, odbicie rysunku na papierze) A. Hogenberga z panoramą miasta, znajdujący się w dziele J. Brauna "Theatrum urbium praecipuarum totius mundi" ("Teatr poszczególnych miast całego świata") wydanym w Kolonii w 1617 roku. Wspiętego na krzew winorośli kozła umieszczono w owalnym kartuszu (motyw dekoracyjny przedstawiający herb, emblemat, monogram, napis lub malowidło w obramowaniu owalnym lub prostokątnym) zwieńczonym puttem (motyw dekoracyjny w postaci dziecka). Barwa pola herbu jest błękitna.
Wyobrażenie herbu Lublina znalazło się wśród herbów "przednich a głównych miast Korony Polskiej" - herbów Warszawy, Krakowa, Poznania, Kalisza i Lwowa w dziele S. Śleszkowskiego "O ustrzeżeniu i leczeniu morowego powietrza" wydanym w Kaliszu w 1623 roku.
Wybitny heraldyk (osoba zajmująca się badaniem rozwoju i znaczenia oraz zasadami kształtowania się herbów) staropolski Bartosz Paprocki opisuje herb Lublina w swoich dziełach: "Gnieździe cnoty" wydanym w 1578 roku i "Herbach rycerstwa polskiego" wydanych po raz pierwszy w 1582 roku: "Miasto Lublin nosi za herb kozła; w wielkich niebezpiecznościach bywało od różnych nieprzyjaciół. Od Juliana książęci założone".
W XVIII wieku nad tarczą herbu Lublin zostaje umieszczona korona królewska, która po raz pierwszy pojawia się na pieczęci burmistrzowskiej.
Kolejne pieczęcie, na których pojawiła się korona jako ozdoba symboliczna to pieczęcie burmistrzowskie z lat 70. XVIII wieku, z roku 1780 i powstała po 1791 roku oraz trzy pieczęcie wójtowsko-sądowe sporządzone w ostatnich latach istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Na wyobrażeniach tych herb był zwieńczony koroną otwartą, która nawiązywała stylistycznie do rzeczywistej XIV-wiecznej korony monarszej z czasów uzyskania przez Lublin praw miejskich, o pięciu-ośmiu fleuronach (elementy dekoracyjne stosowane jako zwieńczenie szczytu, zwykle w formie pojedynczych, rozwiniętych kwiatów lilii) większych i mniejszych na przemian.
Podstawą prawną umieszczenia nad tarczą korony królewskiej są konstytucje Sejmu Walnego extraordynaryjnego trwającego od 19 kwietnia do 11 lipca 1703 roku, odbytego w Lublinie zrównujące pod względem prawnym Lublin z Krakowem. Od tej pory napis określający status Lublina "CIVITAS REGIE MAIESTATIS" ("MIASTO KRÓLEWSKIEGO MAJESTATU") został zastąpiony zwrotem "CIVITATIS SACRAE REGIAE MAIESTATIS" ("MIASTO ŚWIĘTEGO KRÓLEWSKIEGO MAJESTATU"). Przywilej został powtórzony 31 sierpnia 1750 roku przez Augusta III pod tytułem "Conservatio circa jus coaequationis intuitu eligendorum consulum et proconsulum civitati Lublinensi serviens" (Przywilej nadający prawo do równego traktowania przy wyborze rajców i wicerajców w mieście Lublinie), który to dotyczył uniezależnienia wyborów burmistrzów i rajców od urzędników państwowych. Symbolem uprzywilejowanego statusu lubelskiego samorządu miejskiego było prawo rajców do noszenia u boku broni.
W wyniku zmian ustrojowych i administracyjnych zapoczątkowanych przez Konstytucję 3 Maja, Lublin został miastem wydziałowym, a na pieczęciach pojawił się język polski. W herbie nadal widniał kozioł wspięty na krzewie winnej latorośli, a tarcza herbu była wieńczona otwartą koroną królewską.
29 kwietnia 1811 roku ukazał się dekret (akt normatywny mający moc ustawy, wydany nie przez parlament, ale przez organ władzy wykonawczej) nakazujący miastom Księstwa Warszawskiego sporządzenie nowych tłoków pieczętnych, na których zamiast herbów miast miało się znaleźć godło państwowe. Od tego dnia herb Lublina traci pełnioną od wieków funkcję prawnego znaku rozpoznawczo-własnościowego władz miejskich.
Analogiczne rozwiązanie zastosowano w dekrecie wydanym 11 października 1822 roku nakazującym miastom umieszczanie na pieczęciach herbu Królestwa Polskiego (Orła na tarczy owalnej na piersiach dwugłowego orła rosyjskiego). W związku z represjami po Powstaniu Styczniowym, na mocy rozporządzenia Komitetu Administracyjnego Królestwa Polskiego z 17 lutego 1868 roku wprowadzono orła rosyjskiego na pieczęciach wszystkich urzędów samorządowych. Natomiast ukaz carski z 25 lutego 1869 roku nakazywał umieszczanie na pieczęciach dużych miast i kas gminnych orła państwowego, a na pieczęciach mniejszych miast, gmin i dozorów kościelnych – herb właściwej guberni. Społeczność Lublina zamanifestowała jednak przywiązanie do staropolskiego herbu Lublina przez umieszczenie chorągiewki w kształcie kozła z winoroślą na szczycie sygnaturki (mała wieża kościelna, w której zazwyczaj umieszcza się najmniejszy dzwon) wieży Nowego Ratusza.
W drugiej połowie XIX wieku do herbu zostaje dodana korona murowa wywodząca się z republikańskiego Rzymu, gdzie stanowiła jedną z wojskowych odznakach honorowych. W herbie Lublina promieniami korony murowej był wieże z wyraźnie zarysowanymi, wysuniętymi machikułami (elementy obronne budowane w górnej części murów obronnych, były prototypami balkonów). Według systemu niemieckiego korona o trzech wieżach oznaczała miasto liczące do 100 000 mieszkańców.
Oficjalny charakter nadano lubelskiemu herbowi z kozłem i winoroślą podczas wielkich wystaw – Wystawy Rolniczo-Przemysłowej odbywającej się w 1901 roku i Wystawy Higienicznej odbywającej się w 1908 roku. W czasie Wystawy Rolniczo-Przemysłowej herb miasta umieszczono wraz z urzędowym herbem guberni (jednostka administracyjna wprowadzona w Rosji przez cara Piotra Wielkiego) rosyjskiej owalnej tarczy barokowej wieńczącej bramę wejściową wystawy.
W 1915 roku samorząd miasta Lublina wyemitował bony mające na celu zgromadzenie żądanej kontrybucji (opłata wypłacana przez pokonanych na żądanie zwycięzcy) przez Austriaków. Znakiem uwiarygodniającym bony był lubelski herb pojawiający się w dwóch formach: na awersie (awers i rewers to dwie strony zdobionego przedmiotu płaskiego, awers przedstawia główną treść, natomiast rewers zawiera treści uzupełniające) herb był wkomponowany w dekoracyjne zwieńczenie ozdobnej bordiury (pas dekoracyjny, zwykle z ornamentów lub elementów roślinnych) w kształcie bramy triumfalnej umieszczony na tarczy stylizowanej na renesansową. Winorośl utraciła cechy krzewu winnego i przybrała rozmiary sporego drzewka. Herb zwieńczony jest koroną królewską otwartą o trzech fleuronach i dwu pałkach. Na rewersie znajdował się herb na tarczy zwieńczonej koroną murową o trzech wieżach.
Od 1899 roku bito w mosiądzu, brązie i cynku żetony emitowane przez przedsiębiorstwo „Wodociągi Lubelskie”. Na awersie żetonów, które służyły do regulowania należności za wodę dostarczaną do miasta i sprzedawaną w 8 publicznych zdrojach, umieszczono na gotyckiej tarczy kozła wspiętego na krzew winorośli, która wyrasta w drzewko.
W XIX wieku wizerunek herbowego kozła uległ zmianie – skrócono pierwotnie gęste i długie futro, przycięto brodę i ogon, wygładzono rogi – przez co herbowy kozioł był coraz powszechniej wykorzystywany jako element dekoracyjny. Pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku wizerunek lubelskiego kozła chętnie był umieszczany na znakach firmowych firm lubelskich i na szyldach miejscowych sklepów (między innymi: Fabryka Wód Mineralnych Sztucznych i Napojów Gazowych H. Policzkiewicza, Lubelskie Chrześcijańskie Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe).
W 1915 roku po zajęciu Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie i austriackie Lublin dostaje się wówczas pod zarząd austriacki, a na pieczęci magistratu lubelskiego ponownie zostaje umieszczony na tarczy gotyckiej kozioł wspięty na smukłe drzewo o kulistej koronie, tarcza ta zostaje zwieńczona tradycyjną koroną murową o trzech wieżach.
Takimi samymi pieczęciami miały prawo się posługiwać wydziały magistratu, Milicja Miejska Miasta Lublina i Wydział Pomocy Społecznej. W 1918 roku zostaje zmieniona forma pieczęci Magistratu Lublina – prostokątną tarczę francuską zastąpiono tarczą stylizowaną na renesansową, opatrzoną cienką bordiurą, a pole pieczęci od legendy oddzielał dodatkowy otok. Nad tarczą znajdowała się zwyczajowa korona murowa o trzech wieżach. Forma pieczęci miejskiej nie była zmieniana do 1936 roku.
Wyobrażenia herbu Lublina odnajdziemy w latach 20-tych XX wieku na tzw. "bączkach", czyli odznakach noszonych na czapkach przez magistrackich funkcjonariuszy porządkowych – milicję miejską i woźnych magistrackich. Na znaczkach milicji herb Lublina był drukowany wprost na owalnej blaszce cynkowej, a w przypadku znaczków woźnych – herb był drukowany na papierze i przyklejany na blaszkę. Herb Lublina na znaczkach był otoczony wstęgą z napisami: "Milicja M. Lublina" i "Magistrat M. Lublina".
Herb Lublina wykuto na odbudowanym po pożarze 1923 roku budynku poczty przy placu Litewskim. Kozioł został przedstawiony w okrągłym polu znajdującym się w barokowym kartuszu zwieńczonym maszkaronem w trójpromiennej koronie murowej.
Natomiast na przebudowanym w latach 1923-1924 budynku lubelskiego dworca kolejowego umieszczono na frontonie nad wejściem głównym herb Lublina w innej formie – na prostokątnej tarczy francuskiej przedstawiono białego kozła wspiętego na krzak winorośli. Tarcza została zwieńczona koroną murową w kształcie blankowanego wieńca z 9 promieniami. Nad wejściem do sali obrad Rady Miasta w lubelskim Ratuszu umieszczono także płaskorzeźbę z głową kozła umieszczoną w tondze otoczonym przez winne grona.
W 1926 roku 72 rajców Rady Miejskiej otrzymało odznaki wykonane ze srebra trzeciej próby na zamówienie Prezesa Rady Miejskiej przez Fabrykę Wyrobów z Brązu i Srebra Braci Łopieńskich z Warszawy. Na odznakach tych umieszczono w owalnym kartuszu ozdobionym motywami roślinnymi widok na Bramę Krakowską, a powyżej miniaturkę herbu Lublina z koroną murową.
Odznaki z herbem miasta nosili również magistraccy urzędnicy – przedstawiony był na nich kozioł wspięty na drzewko o okrągłej koronie na czerwonej emaliowanej tarczy francuskiej, tarcza była zwieńczona koroną murową o trzech wieżach.
13 grudnia 1927 roku Prezydent II Rzeczypospolitej wydał rozporządzenie zakazujące używania przez miasta własnych herbów, a na pieczęciach nakazano umieścić orła państwowego z nazwą danej władzy.
Na skutek protestów miast w 1930 roku zezwolono za zgodą Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego na posługiwanie się uzasadnionymi herbami historycznymi: Zarząd Miejski rozpoczął starania o zatwierdzenie herbu miejskiego Lublina – wnioski po zaopiniowaniu przez Wydział Archiwów Państwowych Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego rozpatrywało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. 3 października 1936 roku zostało przez podsekretarza stanu W. Korsaka podpisane zarządzenie w sprawie zatwierdzenia herbu miasta Lublina - "W polu czerwonym kozioł srebrny zwrócony w prawo wspina się z murawy zielonej na zielony krzak winny".
Do 1939 roku zatwierdzono 104 herby polskich miast.
W czasie okupacji hitlerowskiej herbowy kozioł zachował funkcję urzędową i oficjalnego znaku miasta, ponieważ niemieccy okupanci uznali Lublin za miasto odwiecznie germańskie. Dodano jednak do herbu lubelskiego koronę murową systemu niemieckiego. Ustawa z dnia 21 grudnia 1978 roku "O odznakach i mundurach" z późn. zm. przyznała jednostkom samorządu terytorialnego prawo ustanawiania, w drodze uchwały Rady Miasta, własnych herbów, flag, emblematów oraz insygniów i innych symboli. Symbole miasta muszą być ustanowione w zgodzie z zasadami heraldyki (nauka pomocnicza historii, zajmuje się badaniem rozwoju i znaczenia oraz zasadami kształtowania herbów), weksylologii (nauka pomocnicza historii, zajmuje się badaniem flag, chorągwi, a także objaśnianiem znaczenia barw i przedstawień na nich umieszczonych) i miejscową tradycją historyczną.
Ustawa z 8 marca 1990 roku „O samorządzie terytorialnym” z późn. zm. przyznała radom gmin prawo do podejmowania uchwał w sprawie herbu gminy po zasięgnięciu opinii Komisji Heraldycznej przy Ministrze Spraw Wewnętrznych i Administracji. Uchwała Rady Miasta Lublin nr 465/XXI/2004 z dnia 8 lipca 2004 roku ustanowiła herb, barwy, flagę Miasta Lublin, flagę urzędową Miasta Lublin i hejnał Miasta Lublin.
W latach 2003 – 2004 podjęto prace pod kierownictwem Sekretarza Miasta Lublin Pana Tadeusza Sobieszka w celu uporządkowania symboli Miasta Lublin (herbu Miasta Lublin, barw, flagi Miasta Lublin, flagi urzędowej Miasta Lublin). Przeprowadzono wiele konsultacji z przedstawicielami środowisk naukowych, w których brali udział:
W wyniku konsultacji został opracowany wzór herbu Miasta Lublin. Wzór herbu wykonał na zlecenie artysta grafik, pracownik naukowy Wydziału Artystycznego UMCS pan Dariusz Dessauer. Opracowano na podstawie między innymi książki „Herb Lublina. Geneza, Symbolika, Funkcje” autorstwa Tomasza Panfila. Serdecznie dziękujemy Sekretarzowi Miasta Lublin Panu Tadeuszowi Sobieszkowi za nieocenioną pomoc i cenne uwagi.
Wizerunki kozy występują między innymi w herbach miejscowości:
Pomnik Historii to jedna z czterech form ochrony zabytków wymienionych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Terminem tym określa się zabytek nieruchomy o szczególnym znaczeniu dla kultury naszego kraju. Rangę pomnika historii podkreśla fakt, że jest on ustanawiany przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej specjalnym rozporządzeniem na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Do dziś to najwyższe wyróżnienie nadano 60 zabytkom. Lublin - historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny został uznany za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta RP z 25 kwietnia 2007.
Celem ustanowienia Znaku Dziedzictwa Europejskiego (ZDE) jest wzmocnienie u obywateli europejskich, w szczególności u młodych ludzi, poczucia przynależności do Unii Europejskiej, w oparciu o wspólne wartości i elementy europejskiej historii i dziedzictwa kulturowego, a także uznanie walorów różnorodności krajowej i regionalnej oraz pogłębienie dialogu międzykulturowego. 19 grudnia 2014 roku międzynarodowy panel ekspertów, działający przy Komisji Europejskiej, zarekomendował przyznanie Lublinowi, jako miejscu zawarcia Unii Lubelskiej, Znaku Dziedzictwa Europejskiego (European Heritage Label), a uroczyste wręczenie przyznanego Znaku miało miejsce w Solvay Library w Brukseli w dniu 15 kwietnia 2015 roku.
Józef Czechowicz (ur. 15 marca 1903 w Lublinie, zm. 9 września 1939 w Lublinie), polski poeta, autor wielu utworów lirycznych poświęconych Lublinowi, między innymi: Lublin z dala, Księżyc w Rynku, Muzyka ulicy Złotej, Ulica Szeroka, Kościół Świętej Trójcy na Zamku, Wieniawa i Cmentarz Lubelski.
Józef Czechowicz
"Poemat o mieście Lublinie "
(fragmenty)
Na wieży furgotał blaszany kogucik
na drugiej - zegar nucił.
Mur fal i chmur popękał
w złote okienka:
gwiazdy, lampy.
Lublin nad łąką przysiadł.
Sam był -
i cisza.
Dokoła
pagórów koła,
dymiąca czarnoziemu połać.
Mgły nad sadami czarnymi.
Znad łąki mgły.
Zamknęły się oczy ziemi
powiekami z mgły.
***
Wędrowcze, masz towarzysza. Księżyc w pełni, srebrny, daleki pójdzie odtąd za twoimi krokami. Powiedzie cię do miasta umarłych, gdzie twoi bliscy leżą pod głazami i darnią. Osrebrzy ci stare kamienice w rynku, widma ukaże w kościele na Zamku., wreszcie znowu cię w pola wywiedzie przez ulicę Szeroką, przez Kalinowszczyznę i Czwartek.
To jest księżyc, towarzysz. Niech sobie poeci mówią: tarcza, gołąb srebrny, korab nadziemski. Dla ciebie to jest po prostu księżyc. Może nawet księżyc z Twardowskim, może ze Świętym Jerzym. Bo przecież świecił taki sam nad ulicą, gdy matka opowiadała ośmioletniemu: Święty Jerzy tam ze smokiem walczy. Bo przecież to tu było w tym mieście, do którego wracasz, jak syn marnotrawny.
Wiatr, znowu wiatr się podrywa. Obaj, on i księżyc, ku cmentarzowi idą. Do ojców. A wiatr głosy jakieś przynosi od wieżyc miasta.
***
Zegary, twarze nocy niewesołe,
hasło podają: pół – noc, pół – noc...
Dołem
place konopne, lniane
ulice – długie mroku czółna,
lamp, łańcuchami spętane.
U krańca Lublina czworokąt czarny.
Szumem poemat wiatrów skanduje.
Klony, brzeziny, kasztany, tuje
obsiadły wyspę umarłych.
Aleje głuche mamrocą nocą, jak rynny.
Blask blady gwiazdy samotnej opiera się o cień,
o bluszcz, żałobny barwinek,
paprocie.
Krzyże z marmuru, anioły brązowe srogo
stanęły na piersiach trumien
Pieje kogut.
Napisy z bramy cmentarza w pamięci zakarbuj, zatnij:
„Oto teraz w prochu zasnę – z prochu wstanę w dzień ostatni”...
***
Kamienice, kamienice,
ściany ciemne, pochyłe.
Księżyc po stromym dachu toczy się, jest nisko.
Zaczekaj. Zaczekajmy chwilę -
jak perła
wypadnie w rynku miskę -
miska zabrzęknie.
W płowej nocy,
po kątach nisz głębokich
po bram futrynach i okien
załamany,
bez mocy,
cień fiołkowy uklęknie.
Gwiazdy żółte, które lipcowy żar ściął,
lecą – kurzawą – lecą,
firmament w złote smugi marszczą,
za Trybunałem
na ślepych szybach świecą
cichym wystrzałem.
Noc letnia czeka cierpliwie,
czy księżyc spłynie, zabrzęknie,
czy zejdzie ulicą Grodzką w dół.
On się srebrliwie rozpływa
w rosie porannej, zapachu ziół.
Jak pięknie!
***
Oto wiersz:
Niebo odmienia się, choć wieczór nie ścichł,
wiatr jeszcze szepce, nim uśnie.
Niebo fioletem szeleści.
Wiatr – już nie wiatr – uśmiech.
Z ulicy Dominikańskiej śpiew chóru,
dziewczęta chwalą Marię.
Z Archidiakońskiej do wtóru
samotnych skrzypiec arie.
Domów muzyczne milczenie
złączone z tęczy łukiem
na czoło kościoła promieniem
opada jak pukiel.
A teraz ktoś ciszę napiął,
bije w nią pięścią ze spiżu.
Dzwon wieczorny
mocą metalu kapiąc
zaczyna grać pod kościelnym krzyżem:
raz – i dwa – i trzy ---
***
W kościoła oknie na płask
błysnął wodą stojącą księżyca blask.
W ciemnym wnętrzu jest smuga białawego szkliwa.
Nie wiadomo jak ta barwa się nazywa.
Chodzi, chodzi w ciemnościach
ruchomy światła korytarz,
jakby noc palcem srebrnym wodziła niebieska
po gotyckich łuków smukłości,
po freskach.
Dziecko tak palcem wodzi po książce, gdy czyta...
Tu skały malowane są tronem Dziewicy,
gdzie indziej zaś podwójny Chrystus ciemnolicy
w dwa kielichy odmierza wino.
Święci z pustelni, Mario surowa,
kwiaty kapiące z wnęk, odrzwi, nisz,
archaniele pancerzem jasny – o czym w promieniu śnisz?
Jakie apokalipsy śnią się smokom, orłom?
Żadna trąba nie woła.
Księżyc palce swe cofa w mroku kościoła.
Za szybą migoce Orion.
***
Chorągiewka na dachu śpiewa,
bladej gwiazdy wypełza pająk.
Latarnie w czarnych drzewach,
kołyszących się mrugają.
Ciepła woń płynie z piekarń,
a cisza z zamkniętych bram.
Gdyby pies na dalekim przedmieściu nie szczekał,
byłbyś – jak nigdy – sam.
Sam, może jeszcze rzeczułką,
której nie słychać,
choć w taką jasną noc z lazuru
i ona – niebios kochanka –
od zmierzchu aż do ranka
na pewno wzdycha
wśród murów...
***
Dobranoc miasto stare, dobranoc. Drogi białe wychodzą
stąd na północ, zwężają się ścieżyny, scieżyny rozlewają
się w drobne strużki steczek. Wędrowiec jest już tylko
ciemnym punkcikiem na jednej z nich.
Zniknął za wzgórzem.
Dobranoc, miasto,
dobranoc...