Teksty, w których Mordechaj Canin, pisarz urodzony w Sokołowie Podlaskim, opisywał Polskę tuż po Zagładzie, ukazywały się najpierw w nowojorskiej gazecie w języku jidysz. Następnie zostały wydane w Izraelu w 1952 roku. Teraz, dzięki tłumaczeniu prof. Moniki Adamczyk-Garbowskiej, mogą się z nimi zapoznać także polscy czytelnicy.
Jeździłem po ruinach i zgliszczach stu zgładzonych gmin żydowskich w Polsce. Byłem pierwszym i jedynym pisarzem żydowskim, który odbył taką podróż, ale nie podróżowałem jako Żyd. Mój brytyjski paszport, jaki miałem wówczas w kieszeni, pozwolił mi udawać angielskiego dziennikarza.
Tak zaczyna swoją książkę Mordechaj Canin, pochodzący z Sokołowa Podlaskiego pisarz i dziennikarz, uczestnik kampanii wrześniowej 1939 r., który podczas wojny dotarł przez Japonię do Palestyny, w latach 1945–1947 kilka razy przyjeżdżał do Polski, by zobaczyć i opisać kraj po Zagładzie. W swoich podróżach odwiedził także Lublin. W książce można znaleźć taką, poruszającą relację:
Jeszcze innych uparciuchów widziałem w Lublinie: żydowskie dzieciaczki śpiewały żydowskie i hebrajskie piosenki z takim zaangażowaniem, wkładając w śpiew tyle serca, że na chwilę zapomniałem, iż robią to w pustym świecie. Przez chwilę mam wrażenie, że jestem na dziecięcym wieczorku w przedwojennym Lublinie. Ale to wrażenie szybko mija: obok mnie siedzi kobieta, która w żaden sposób nie może powstrzymać łez. Patrzy na scenę i płacze. Przed wojną jej dwaj synkowie brali udział we wszystkich uroczystościach żydowskiej szkoły. Ubrani dokładnie tak jak te dzieci: granatowe bluzy i czerwone krawaty. Sale były pełne rozkrzyczanych żydowskich dzieci, a ze sceny biła świąteczna dziecięca radość. Jej synkowie podzielili los prawie wszystkich lubelskich dzieci. Dziesięcio- i dwunastolatki stojące na scenie to cały zasób żydowskiej szkoły, to cała nadzieja żydowskiego życia.
Stoją na scenie podekscytowane istotki z ogniem w oczach i śpiewają na całą salę:
Znów budujemy, znów budujemy,
Rodzi się nowe życie!
Swoje relacje Canin drukował w „Forwerts”, nowojorskiej gazecie w języku jidysz. Zbiór tych tekstów w Izraelu wydano w 1952 roku, w Polsce, w przekładzie Moniki Adamczyk-Garbowskiej, ukazują się w całości po raz pierwszy.
O książce i jej autorze dyskutować będą prof. Monika Adamczyk-Garbowska, dr hab. Andrzej Trzciński i dr hab. Adam Kopciowski. Spotkanie poprowadzi Piotr Nazaruk.
Mordechaj Canin, Przez ruiny i zgliszcza. Podróż po stu zgładzonych gminach żydowskich w Polsce, Wydawnictwo Nisza, Warszawa 2018.
