„Więcej światła!” to cykl dyskusji, poprzedzający 28. edycję Festiwalu Konfrontacje Teatralne. Podczas spotkań będziemy zastanawiać się nad „świetlistą” rolą, jaką może pełnić sztuka w rzeczywistości obecnych kryzysów.
Żeby lepiej zrozumieć dynamikę współczesnych napięć, zaprosiliśmy dziennikarza i publicystę – Przemysława Wielgosza, aby – razem z zaproszonymi gośćmi i gościniami – przybliżył nam kluczowe problemy, przed jakimi staje późno-nowoczesne społeczeństwo.
Pierwsze spotkanie będzie niejako wprowadzeniem w świat interesujących nas zagadnień. Porozmawiamy o najnowszej, znakomitej książce naszego gościa zatytułowanej „Gra w rasy. Jak kapitalizm dzieli, by rządzić”, która w ubiegłym roku otrzymała nominację do Nagrody Literackiej „Nike”. Z Przemysławem Wielgoszem porozmawiamy na temat jego nieoczywistej koncepcji rasizmu. Parafrazując niemieckiego filozofa Maxa Horkheimera Wielgosz twierdzi, że kto nie chce mówić o kapitalizmie, niech milczy o rasizmie. Tezę tę opiera zarówno na genezie, historycznych kontekstach jak i współczesnych inkarnacjach rasizmu, ukazując jak hierarchie koloru skóry nakładają się i przecinają z nierównościami klasowymi, płciowymi i etno-kulturowymi. Dlatego w naszej rozmowie sięgniemy do czasów gdy Afrykanie nie byli czarni, a biała rasa nie została jeszcze wynaleziona. Przyjrzymy się historii wielkiego zniewolenia, które leży u źródeł wolności kapitalistycznego rynku. Zobaczymy jak nowe formy ekspansji ekonomicznej wytwarzają nowe wyobrażenia Innych, spychając większość populacji świata do kategorii nierozumnych „dzikusów”, których nie dotyczą uniwersalne prawa człowieka. W zrozumieniu wagi tego fenomenu pomoże nam geografia niewolnictwa atlantyckiego i pańszczyzny w naszej części Europy, a także historia kolonializmu. Postaramy się pokazać co to wszystko ma wspólnego z obecnymi „zderzeniami cywilizacji” i panikami moralnymi wokół migracji. Opowiemy o wiecznym powrocie rasizmu w epoce nowoczesności, o jego związkach z kryzysami ekonomicznymi, a także o sposobach na skuteczne stawienie mu czoła.
prowadzenie: Piotr Pękala
Przemysław Wielgosz na temat idei cyklu „Więcej światła!”:
Punktem wyjścia będzie dla nas splot kryzysów, w których świat znalazł się pierwszych dekadach XXI wieku. Chaos klimatyczny, erozja demokracji, powrót imperializmu, niekończący się kryzys ekonomiczny – skutecznie podważają resztki wiary w postęp, a przyszłość kojarzy się z coraz bardziej mrocznym tunelem. Wszystko wskazuje na to, że znaleźliśmy się na przeciwległym biegunie od oświeceniowego wołania o „więcej światła”. Globalne elity zarządzają trajektorią regresu tylko po to, by biznes kręcił się jak dotychczas. Leżący u podłoża tej polityki nihilizm wydaje się zaprzeczeniem obietnic nowoczesności. Miejsce wychylonej w (lepszą) przyszłość utopii zajęły ponure retrotopie – podszyte strachem przed jutrem rekonstrukcje różnych wersji mitycznej „złotej ery”.
Można się zastanawiać, czy to zaprzeczenie tradycji oświecenia, czy do głosu dochodzi jego wewnętrzna dialektyka opisywana przez Theodora Adorno i Maxa Horkheimera w klasycznym tekście z 1943 roku. Filozofia i humanistyka udzielały różnych odpowiedzi na to pytanie. Nie mamy ambicji poszukiwania kolejnej. Proponujemy natomiast zmianę terenu dyskusji. Parafrazując pewnego klasyka – dotychczas sporo filozofowano o nowoczesności, idzie jednak o to, by ją urzeczywistnić – zarazem przezwyciężając dotychczasowe jej formy. W ramach tego programu przyjrzymy się genezie i sprzecznościom naszej epoki, jej społecznej historii i siłom, które wprawiają ją w ruch. Oznacza to, że z dusznych abstrakcji ducha zejdziemy ku zielonym dolinom życia – tym pustoszonym przez globalne korporacje, kolonizowanym przez imperia i wyzyskiwanym przez kapitał, ale zarazem będącym polem niezliczonych bitew o wolność i równość.
Zastanowimy się jak europejski uniwersalizm stał się narzędziem partykularnej władzy, jak ojcowie założyciele liberalizmu mogli handlować ludźmi i posiadać niewolników, jak z uniwersum praw człowieka mogły wypaść kobiety. Zrekonstruujemy historyczną semantykę emancypacji, zwracając to pojęcie tym, którzy i które jeszcze niedawno musieli walczyć o uznanie swojego człowieczeństwa.
Opowiemy zatem o innej nowoczesności. Innej, bo doświadczanej przez kobiety i zniewolonych, chłopów pańszczyźnianych i miejski plebs, skolonizowanych i urasowionych. Oddamy sprawiedliwość troskliwym czarownicom i czułym kalibanom, proletariuszom wszystkich krajów i wyklętym ludom tej ziemi. Wsłuchamy się w głosy istot ludzkich i nie-ludzkich – na równi wykluczonych z „królestwa człowieka” opanowanego przez bogatego białego mężczyznę. Przybliżymy marzenia i aspiracje osób skazanych na rolę bezimiennego nawozu historii, bo to właśnie stawianemu przez nie oporowi zawdzięczamy wszystko, co najlepsze i warte obrony w naszym świecie. Szukając sposobu na urzeczywistnienie hasła „Więcej światła” spróbujemy zarysować ludową historię nowoczesności. W ten sposób możemy odzyskać utraconą w naszych konserwatywnych czasach przyszłość.
