Unia Lubelska w historii

Zanim doszło do powstania Unii lubelskiej podejmowano próby zbliżenia poprzez między innymi przeprowadzenie unifikacji ustrojowej i administracyjno-prawnej obydwu państw.
W 1551 powołano specjalną komisję, która zajęła się nowelizacją I Statutu Litewskiego z 1529 pod kątem reformy ustrojowej, zbliżającej Wielkie Księstwo Litewskie do Królestwa Polskiego. W 1565 Zygmunt August ustanowił sejmiki powiatowe, a w 1566 zatwierdził II Statut Litewski, w którym zrzekał się części swoich kompetencji na rzecz sejmu litewskiego, czym upodobnił go do sejmu koronnego.

Oba sejmy, począwszy od 1551 wysyłały wzajemnie swoich delegatów. Zwołany w Warszawie w listopadzie 1563 sejm koronny, na którym obecnych było 28 delegatów Litwy, zajął się sprawą zawarcia nowej unii polsko-litewskiej. Na sejmie tym 12 lutego 1564 Zygmunt August scedował na Koronę Królestwa Polskiego dziedziczne prawo Jagiellonów do władania Wielkim Księstwem Litewskim. Miało to ułatwić przyszłą elekcję władcy, połączonego już państwa.

Do zawarcia unii realnej doszło na wskutek okoliczności, do których należy zaliczyć sytuację międzynarodową, w jakiej znalazły się oba kraje, a szczególnie obawę Litwinów przed konfrontacją z szybko rosnącym w siłę państwem moskiewskim. Litwa nie była w stanie samodzielnie obronić się przed zagrożeniem ze wschodu. Szlachta litewska była zainteresowana unią z Koroną, gdyż uzyskałaby przywileje i swobody szlachty polskiej. Magnateria polska również przychylnie patrzyła na związek obu państw. Widziała w tym jak każda warstwa społeczna osobiste korzyści. Główną z nich była ekspansja majątkowa na wschód. Przeciwnikami unii była magnateria litewska, której poprzez sojusz groziła utrata wysokiej pozycji politycznej i społecznej w Wielkim Księstwie Litewskim. Gdy w 1548 r. rządy w państwie objął król Zygmunt II August, koronowany jeszcze za życia swojego ojca Zygmunta I Starego, wobec jego bezpotomności wyraźnie dało się zauważyć dążenie do bardziej ścisłego związku obu państw, związanych dotąd wyłącznie unią personalną osoby panującego (analogicznie np. do historycznie równoległej sytuacji Anglii i Szkocji).

Litwini chcieli sojuszu, luźnej federacji, która zapewniłaby zachowanie odrębności Korony i Litwy. Równego miejsca dla Krakowa i Wilna. Kiedy Litwa stanęła w obliczu zagrożenia ze strony moskiewskiej oraz potęg morskich, w szczególności Szwecji, Litwini potrzebując pomocy w walce, zaczęli dopatrywać się w Koronie skutecznego sojusznika i przychylniej patrzyli na perspektywę zacieśnienia więzi z Rzeczypospolitą. Polacy chcieli nie tyle nowej unii, ile dopełnienia wcześniejszych. Chcieli powstania jednego państwa, jednego narodu z jednakowym prawem i wspólnym królem. Obywatele obu państw zdali sobie sprawę z korzyści płynących z istniejącego sojuszu, rozumieli potrzebę jego zachowania, a nawet umocnienia. Nuncjusz Juliusz Ruggieri pisał: „Oba narody czując potrzebę ściślejszego związku, nie odkryły jeszcze równie dla siebie dogodnego sposobu połączenia się”. Dla zobrazowania postawy Litwy wobec unii z Koroną warto przytoczyć fragment Rozmowy Polaka z Litwinem”: „Chcemy jedno z wami być; chcemy wolności, w którejśmy z łaski Bożej dawno są, używać, ale swej z dawna zasadzonej a porządnej Rzeczy Pospolitej do waszej przystawiając stracić nie chcemy, ani się nam, jeśli chcemy być widziani dobremi Ojczyzny syny, stracić jej godzi tak, jako wy nas do tego wiedziecie”.

Po zawarciu unii nastroje w obu państwach były silnie zróżnicowane. Na Litwie - świadomość przymusu, doznanej, jak uważano, niesprawiedliwości. „Non tamen absque lithuanorum praeiudicio”- Nie bez pokrzywdzenia Litwinów została zawarta- pisał w pamiętniku Jerzy Radziwiłł, biskup wileński, kardynał, z czasem biskup krakowski. Straty terytorialne oddziaływały korzystnie na sytuację strategiczną Wielkiego Księstwa, pozbawiły go groźnego sąsiedztwa tatarsko-tureckiego i stworzyły bezpośrednią granicę polsko-moskiewską.

Z drugiej strony spotęgowały poczucie osamotnienia Księstwa, osłabiły jego skarb, zmniejszyły liczbę obywateli oraz wpłynęły na liczebność pospolitego ruszenia i wewnętrzny obszar zaciągów. Przede wszystkim jednak boleśnie zraniły uczucia narodowe, umacniając obraz Korony, jako nie zawsze pewnego sprzymierzeńca. W wyniku zawarcia unii lubelskiej powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów (Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego), która obejmowała terytorium dzisiejszej Polski, Litwy, Białorusi i Łotwy a częściowo także Ukrainy, Estonii, Słowacji, Rosji i Mołdawii. W 1618 roku osiągnęła maksymalny zasięg terytorialny wynoszący 990 tys. km². Liczba ludności wynosiła od 6,5 mln w 1569 do 14 mln w 1772.
Systemem politycznym Rzeczypospolitej była demokracja szlachecka zakładająca, że władza należy do ogółu szlachty, która mogła wpływać na politykę kraju poprzez uczestnictwo w sejmikach i sejmach. W rzeczywistości polityką zajmował się niewielki procent szlachty, przede wszystkim jej bogatsza część. Głównym organem państwa był Sejm walny złożony z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej. Do jego kompetencji należało przede wszystkim stanowienie prawa i wyrażanie zgody na podatki. Pozycja króla w Rzeczypospolitej nie była silna, co dobrze wyrażały słowa kanclerza Jana Zamojskiego: Rex regnat et non gubernat (łac. król panuje, nie rządzi). Każdy nowo wybrany monarcha miał obowiązek podpisać artykuły henrykowskie. Dokument ten określał nienaruszalne zasady ustroju państwa i zapewniał tolerancję religijną. Z czasem artykuły henrykowskie połączono z pacta conventa, osobistymi zobowiązaniami króla elekta. Dodatkowym problemem był wzrost pozycji magnatów, związany m.in. z rokoszem Zebrzydowskiego.
Działalność najbogatszej szlachty prowadziła do postępującej decentralizacji państwa i obniżenia pozycji króla. Formalna demokracja szlachecka, przerodziła się w drugiej połowie XVII wieku w oligarchię magnacką. Charakterystyczna dla Rzeczypospolitej była bardzo duża (8-10% społeczeństwa) liczebność stanu szlacheckiego i jego wysokie uprzywilejowanie. Na tle Europy wyróżniała się także organizacja państwa – zdecentralizowanego, z monarchą o silnie ograniczonych kompetencjach. Jednak do połowy XVII wieku Rzeczpospolita posiadała wysoką pozycję na arenie międzynarodowej. Dopiero wojny z sąsiadami, powstania kozackie i załamanie się popytu na eksportowane w dużej ilości zboże doprowadziły do kryzysu gospodarczego państwa. Po nim nastąpił także kryzys polityczny, prowadzący w efekcie do anarchii i rozkładu instytucji władzy.

Długotrwały i obfitujący w dramatyczne wydarzenia proces zbliżania się organizmów państwowych Polski i Litwy, zapoczątkowany przez Władysława Jagiełłę w 1385 r. w Krewie, kontynuowany m. in. poprzez zawarcie unii wileńsko-radomskiej (1401) i horodelskiej (1413) został wreszcie zakończony na sejmie w Lublinie, który stał się w myśl postanowień unii horodelskiej głównym miejscem zjazdów przedstawicieli Rzeczypospolitej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W Lublinie sejmy i zjazdy szlachty odbywały się często. Na sejmie z 1506 r. za panowania Aleksandra Jagiellończyka zajmowano się głównie sprawami wojskowymi zaś na sejmie  w 1566 r. senatorzy kalwińscy domagali się wypędzenia arian z Polski.

Sejm, na którym doszło do zawarcia unii realnej z Litwą rozpoczął obrady 10 stycznia 1569 roku w Lublinie i obradował niemal sześć miesięcy - do 1 lipca 1569 roku. Dla tłumów przybyłej szlachty nie wystarczyło miejsca w mieście, rozbijano więc obozy poza nim. Król Zygmunt August mieszkał w zamku, posłowie króla szwedzkiego Jana II Wazy w kościele św. Wojciecha. Rusini obozowali wokół zamku, Polacy wokół miasta, zaś Litwini wokół traktu krakowskiego, w miejscu, gdzie obecnie leży Plac Litewski. 3 lutego 1569 roku przedłożono izbie poselskiej rezultaty prac senatu, które po wprowadzeniu zmian zostały 12 lutego przekazane Litwinom. Nie znamy dokładnie przyczyn dla których poselstwo litewskie zgodnie opuściło Lublin 1 marca 1569 roku. Wyjaśnienie postępowania szlachty może stanowić list wojewody wileńskiego i kanclerza Mikołaja Radziwiłła „Rudego” do Romana Sanguszki pochodzący z 13 marca 1569 roku: „ponieważ jestem za Księstwem Litewskim wraz z jego wielkim księciem, z naszymi urzędami, żeby wszystko to nie zostało inkorporowane do Korony Polskiej, nie pozwalamy swemu władcy oddać Koronie takiego prawa, którego domagają się panowie polscy, a wygląda na to, że i sam władca pomaga im i potwierdza, że mógłby nas oddać. (…)

On już inkorporował do Korony Podlasie i przygotował się do inkorporacji Wołynia.” Po wyjeździe delegacji litewskiej posłowie koronni zwrócili się do króla Zygmunta Augusta, aby sam dokonał zjednoczenia. Nie wierzyli jednak w efekty jego działań, gdyż władca znany był z odkładania w czasie postanowień, stąd nazywany był Dojutrkiem. Tymczasem król już 4 marca 1569 roku nakazał senatorom i posłom z Podlasia zasiąść w ławach sejmowych, a 9 marca, wykonując rozkaz królewski, czterech spośród sześciu będących w Lublinie posłów litewskich złożyło przysięgę na wierność Zygmuntowi Augustowi jako królowi polskiemu oraz Koronie Polskiej. W tym samym czasie opracowano przywileje ogłaszające, jak określono, o przywróceniu Koronie Podlasia oraz Wołynia. Pierwszy nosi datę 5 marca, drugi 26 maja 1569 roku.

UniaLubelska – Literatura przedmiotu

• Działyński Adam Tytus. Źródłopisma do dziejów Unii Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Poznań 1856.
• Halecki Oskar. Od unii florenckiej do unii brzeskiej. T.1-2. Przeł. A. Niklewicz. Lublin-Rzym 1997. ISBN 83-85854-29-0
• Halecki Oskar. Przyłączenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny do Korony w roku 1569. Kraków 1915.
• Jučas Mečislovas. Unia polsko – litewska. Przeł. A. Firewicz. Toruń 2003. ISBN 83-88089-09-9
• Kłoczowski Jerzy. Unia Lubelska: Lublin miasto Unii. Lublin 1999. ISBN 83-88104-05-5
• Koziarska-Kowalik Janina. Jagiellońskim Szlakiem Unii Lubelskiej. Lublin [2002]. ISBN 83-86443-12-x
• Koziarska-Kowalik Janina. Unia Lubelska Jana Matejki. Lublin 1999. ISBN 83-901842-3-0
• Lulewicz Henryk. Gniewów o unię ciąg dalszy: Stosunki polsko-litewskie w latach 1569-1588. Warszawa 2002. ISBN 83-88973-19-3
• Malec Jerzy. Szkice z dziejów federalizmu i myśli federalistycznej w nowożytnej Europie. Kraków 2003. ISBN 83-23317-51-8
• Mosbach August. Początki Unii Lubelskiej. Poznań 1872.
• Sokalski Michał Bronisław. Jak powstała Unia Lubelska?: Wspomnienie w 350 rocznicę. Lwów 1919.
• Święch Zbigniew. Trzy tajne dokumenty. Kraków 2003. ISBN 83-85347-14-3
• Unia Lubelska i tradycje integracyjne w Europie Środkowo-Wschodniej. Pod red. J. Kłoczowskiego, P. Krasa, H. Łaszkiewicza. Lublin 1999. ISBN 83-85854-43-6
• Unia Lubelska 1569 roku w dziejach Polski i Europy. Pod red. A. Witusika. Lublin 2004. ISBN 83-86660-91-0.
• Wisner Henryk. Litwa: Dzieje państwa i narodu. Warszawa 1999. ISBN 8386170252
• Wisner Henryk. Unia: Sceny z przeszłości Polski i Litwy. Warszawa 1988. ISBN 83-205-4027-5

Artykuły:

• Adamek Tadeusz. Lubelsko-Lwowskie symbole Unii. „Res Historica”. T. 20 (2005), s. 317-324.
• Bardach Juliusz. Unia Lubelska, jej geneza i znaczenie. „Kultura i Społeczeństwo” 1970, nr 2, s. 119-136.
• Gawarecki Henryk. Lublin w latach Unii Lubelskiej. „Kamena” 1969, nr 18, s. 6.
• Gawroński Ludwik. Historia w pomniku zamknięta. „Kalendarz Lubelski” 1985, R. 28, s. 68-70.
• Gawroński Ludwik. Pamiątka Unii Lubelskiej. „Dzień” 1990, nr 73, s. 5.
• Głodzik Gabriela. Historyczne i artystyczne znaczenie krucyfiksu Unii Lubelskiej. „Roczniki Humanistyczne”. T. 52. (2004), z. 4, s. 263-299.
• Historycy o Unii Lubelskiej. „Mówią Wieki” 1969, nr 6, s. 14-16.
• Karpiński Rafał. 400 lecie Unii Lubelskiej: Rzeczpospolita Obojga Narodów. „Kultura i Życie” 1969, nr 24, s. 1.
• Miecznik Antoni. Momenty Unii Polsko-Litewskiej. „Tygodnik Ilustrowany” 1919, nr 26, s. 405-406.
• Modrzewski W. W sprawie urządzenia w Lublinie obchodu rocznicy Unii Lubelskiej. „Ziemia Lubelska” 1917, nr 369, z 5.
• Stawecki Tomasz. Peleton na trakcie królewskim: Uroczystości w rocznicę zawarcia Unii polsko-litewskiej. „Kurier Lubelski” 2006, nr 153, s. 4.
• Stawecki Tomasz. Psota Jana Matejki: Czy unię polsko-litewską podpisano w refektarzu klasztoru Dominikanów?. „Kurier Lubelski” 2004, nr 91, s. 9.
• Styczeń Tadeusz. Lublin – miasto Unii. „Ku Nowej Polsce” 1998, nr 2, s. 4-6.
• Szczygieł Ryszard. Pierwsza unia lubelska. „Kalendarz Lubelski” 1976, s. 142-145.
• Sztyler Agnieszka. Śladami 1 lipca 1569.... „Gazeta Wyborcza” 2003, nr 132, dod. "Lublin", s. 3.
• Śladecki Dariusz. Unia naszych przodków. „Forum Polonijne” 2004, nr 3, s. 12-13.
• Tomczyk Roman. Unia Lubelska. „Tygodnik Powszechny” 1969, nr 25, s. 1, 5.
• Wiercieński Henryk. Unia Lubelska 1569 roku. „Głos Lubelski” 1918, R. 5, nr 177, s. 2; nr 245, s. 1.
• Wiercieński Henryk. W 350 – tą rocznicę Unii Lubelskiej. „Głos Lubelski” 1919, R. 6, nr 175, s. 1, 2; „Tygodnik Ilustrowany” 1919, nr 26, s. 403-405.
• Witusik Adam Andrzej. Daliśmy przykład Europie. „Gazeta Wyborcza” 2003, nr 132, dod. "Lublin", s. 3.
• Witusik Adam Andrzej. Pamiętna unia lubelska 1569 roku. „Biuletyn Lubelskiego Klubu Polonijnego” 1993, nr 2, s. 10-16; „Rota” 1994, nr 3/4, s. 26-31.
• Witusik Adam Andrzej. Unia Lubelska. „Kalendarz Lubelski” 1982, R. 25, s. 54-56.
• W rocznicę Unii Lubelskiej. „Głos Lubelski” 1917, nr 226, s. 2; nr 227, s. 2; nr 228, s. 3-4

_{Opracowanie:
Katarzyna Ziembowicz, III LO im. Unii Lubelskiej w Lublinie}