W ramach transgranicznego projektu "Nowe życie starego miasta: rewitalizacja zabytków dziedzictwa historycznego i kulturalnego w Łucku i Lublinie" (Program Współpracy Transgranicznej Polska-Białoruś-Ukraina 2014-2020) realizowanego przez Lublin w partnerstwie z ukraińskim miastem Łuck powstała makieta Lublina z przełomu XVI i XVII wieku, wykonana z brązu w skali 1:500. Makieta została ulokowana na cokole kamiennym na Placu Łokietka od strony ulicy Królewskiej, co pozwala porównać widok obecny z rekonstrukcją historyczną. Została dostosowana do potrzeb osób z niepełnosprawnościami oraz zawiera opisy w języku polskim, angielskim, niemieckim, ukraińskim i alfabecie Braille'a. Makieta urbanistyczna jest nowym elementem przestrzeni miasta i kolejną atrakcją turystyczną Lublina.
ZARYS HISTORYCZNEGO ROZWOJU MIASTA
Współczesny Lublin zajmuje powierzchnię 147,5 km2, na którą składają się tereny historycznego miasta Lublin i sąsiadujących z nim w przeszłości wsi: Bronowic, Tatar, Dziesiątej, Zemborzyc, Wrotkowa, Sławina, Czechowa, Rudnika, Trześniowa, Jakubowic Murowanych. Nazwa Lublin po raz pierwszy pojawiła się w 1224 r. (wcześniej, w roku 1198, w formie Lubelnia). Badania archeologiczne dowodzą, że najstarsze ślady obecności człowieka na terenach, na których rozwinął się Lublin, pochodzą sprzed ok. 10 000 l. p. Chr. Początek ciągłego osadnictwa na tym obszarze, w postaci osad otwartych bez grodu, wiązać należy z okresem od VI do VII w. po Chr. Najnowsze badania umiejscawiają gród doby plemiennej, w okresie pomiędzy VIII a X w., w obrębie Wzgórza Staromiejskiego. Pierwotny gród okresu państwowego powstał w 2 poł. X w. na terenie Wzgórza Grodzisko zastępując funkcjonalnie i symbolicznie plemienny gród na Wzgórzu Staromiejskim. Towarzyszył mu szereg osad otwartych.
Około połowy XII w., w wyniku przemian administracyjno-politycznych księstwa sandomierskiego, w którym znajdował się Lublin, doszło do przesunięcia centrum grodowego ze Wzgórza Grodzisko na Wzgórze Zamkowe. Co najmniej od roku 1224, gród na Wzgórzu Zamkowym był siedzibą kasztelana lubelskiego a teren Wzgórza Staromiejskiego przyjął funkcję podgrodzia. W nim, ok. końca XII w., usytuowano siedzibę archidiakona lubelskiego, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1198 r. Prawdopodobnie z jego osobą należy wiązać kościół p.w. Krzyża Świętego, który Jan Długosz wzmiankował jako budowlę poprzedzającą świątynię Dominikanów, przybyłych do Lublina w poł. XIII w. W tym czasie, od ponad stulecia, istniał na Wzgórzu Staromiejskim cmentarz.
Obok wzgórz: Staromiejskiego, Zamkowego i Grodziska istotnym miejscem dla kształtowania się lubelskiego ośrodka osadniczego było od VI w. Wzgórze Czwartek. Wykształciła się tutaj niewielka osada, która na przełomie X i XI w. przyjęła nową rolniczo-rzemieślniczą funkcję. Najprawdopodobniej przed drugą połową XII w. lub nieco później, zaczął tu funkcjonować cotygodniowy targ w czwartki, od czego pochodzi nazwa wzgórza. W obrębie czwartkowskiej osady targowej mógł funkcjonować kościół, prawdopodobnie p.w. św. Mikołaja. Istniejąca tu dziś świątynia datowana jest na poł. XVI w.
XIII i początek XIV wieku
Okres XIII i początków XIV w., to czas znaczących przemian Lublina. Dokonywały się one pomimo zagrożeń, m.in. w postaci najazdów Rusinów, Litwinów i Mongołów. W tym czasie na Wzgórzu Staromiejskim został zapoczątkowany i przeprowadzony proces lokacji nowej osady na prawie niemieckim. Proces lokacji przebiegał etapowo. Pierwszy etap dokonał się pod koniec 2 poł. XIII w. i związany był z osobą księcia Bolesława Wstydliwego (1226-1279) lub księcia Leszka Czarnego (1244-1288). Nie zachował się żaden pisany dokument lokacyjny z tego okresu. Lokacja nadała nową formę przestrzenną części dawnego suburbium (podgrodzia) i objęła pasmowo teren wzdłuż istniejącej do dzisiaj ulicy Grodzkiej. Cechami charakterystycznymi tej przestrzeni były: wydłużony plac targowy (środkowa część ul. Grodzkiej), sąsiadujący z nim od wschodu plac przeznaczony pod kościół, adaptujący istniejący już cmentarz z przełomu X i XI w., oraz szereg ok. 45-50, wąskich, około 9-metrowych, działek o zbliżonej powierzchni. W centrum założenia stanął kościół p.w. św. Michała Archanioła, pierwszy kościół parafialny miasta lokacyjnego (rozebrany w roku 1856). Na południowy-zachód od osady lokacyjnej nadal funkcjonowała nieprzekształcona część podgrodzia.
W 1317 r., 15 sierpnia, książę Władysław Łokietek (1266-1333) sprzedał wójtostwo w Lublinie Maciejowi z Opatowca, opierając ustrój miasta na innej redakcji prawa niemieckiego, tzw. prawie magdeburskim. Uważa się ten dokument za potwierdzający drugą, pełną, fazę lokacji Lublina. Przestrzennie znalazła ona swój wyraz w terenie położonym na południowy-zachód od starszego osiedla rozciągniętego wzdłuż ulicy Grodzkiej. Cechami charakterystycznymi tej przestrzeni były: trapezowaty plac rynkowy i sieć ulic dostosowana do uwarunkowań terenowych i zastanego, wcześniejszego zagospodarowania. Stąd charakterystyczny półkolisto-promienisty plan ulic i dostosowane do niego rozplanowanie bloków zabudowy wypełnionych szerszymi (ok. 14,5 m) działkami. Początkowo granice miejskiego centrum osadniczego wytyczały wały ziemno-drewniane. Po najeździe mongolskim w 1341 r., za sprawą króla Kazimierza Wielkiego, miasto otoczone zostało murami z dwoma bramami: Krakowską i Grodzką, rozbudowano usytuowany w obrębie murów miejskich zespół klasztorny dominikanów. Kazimierz Wielki dokonał także przebudowy grodu na Wzgórzu Zamkowym wznosząc na jego miejscu murowany zamek. Król zachował, powstałą w końcu XIII lub na przełomie XIII i XIV w., istniejącą do dziś wieżę główną (nazywaną donżonem), wiązaną m.in. z osobą księcia Bolesława Wstydliwego, a także wzniósł kaplicę zamkową p.w. Trójcy Św., kontynuującą tradycję kaplicy grodowej wzmiankowanej w 1326 r. Na lokacyjny Lublin składało się centrum osadnicze na wzgórzu Staromiejskim oraz tereny uposażenia rolnego (pola, ogrody i nieużytki liczące nie mniej niż sto łanów frankońskich – ok. 25 km2), stanowiące gospodarcze zaplecze miasta, rozciągające się na zachód i północ od miasta. Tereny te stały się obszarem rozwoju miasta na następne stulecia.
XIV i XV wiek
Kolejne stulecia to w historii miasta czas rozwoju i zdobywania znaczenia. Od 1474 r. Lublin stał się stolicą województwa lubelskiego. Zabudowa miasta, co najmniej do połowy w. XV, była drewniana lub murowano-drewniana. Jedynie nieliczne obiekty, jak: kościół farny, świątynia dominikanów, czy wzniesiony w l. 1409-1419 ratusz, były budowlami w pełni murowanymi. Miasto trawione było licznymi pożarami, m.in. w l. 1447 i 1491. Zapewne w efekcie takich zdarzeń, już w drugiej połowie w. XV, w Lublinie objętym murami zaczęła dominować zabudowa murowana. Zawarta w 1386 r. unia polsko-litewska spowodowała wzrost znaczenia Lublina, czyniąc go centralnym ośrodkiem na pograniczu Litwy, Rusi i Polski. Mieszczanie lubelscy uzyskali prawo wolnego handlu na Litwie a w Lublinie odbywały się częste zjazdy polsko-litewskie. Przywileje handlowe, jakie otrzymali mieszczanie z Lublina, m.in. w r. 1392 i 1448, związane z ustanowieniem tu czterech jarmarków w roku, usytuowanie na szlaku handlowym między Wschodem a Zachodem Europy, funkcjonowanie na drodze z Krakowa do Wilna, czyniły miasto atrakcyjnym dla przybyszów. Wraz z osiedlającymi się w Lublinie przedstawicielami różnych narodowości, około połowy XV w., w Lublinie pojawili się również Żydzi osadzeni pod Wzgórzem Zamkowym w obrębie lub w sąsiedztwie, istniejącej tu osady obsługującej zamek, zwanej Podzamczem.
Napływ przybyszów wpłynął na rozwój przedmieść Lublina, w szczególności przedmieścia zachodniego, zwanego Krakowskim. W jego obrębie zostały usytuowane nowe fundacje kościołów i instytucji miejskich: kościół Matki Bożej Zwycięskiej wraz z klasztorem brygidkowskim (votum króla Władysława Jagiełły za zwycięstwo pod Grunwaldem), szpital i kościół Świętego Ducha oraz kościół i klasztor bernardynów. Cechą charakterystyczną tego obszaru było w tym czasie zagospodarowanie nieregularne i rozproszone. W obrębie przedmieść, na terenach głównie rolniczych, ulokowane były również funkcje o charakterze produkcyjnym, co wynikało z potrzeby wykorzystania energii wody. W dolinach Czechówki i Bystrzycy ulokowane były młyny królewskie i wójtowskie, a w bezpośrednim sąsiedztwie rzek browary i słodownie. Tutaj także znajdowało się szereg stawów z największym, tzw. Wielkim Stawem Królewskim.
XVI wiek
Szesnastowieczna struktura własnościowa gruntów wywarła istotny wpływ na sposób formowania i rozwoju miasta, a zwłaszcza jego przedmieść, w obrębie których zaczęły powstawać jurydyki – obszary wyłączone spod prawa miejskiego. Po pożarach (1515, 1575), następowały zmiany architektoniczne ale w murach miasto zachowało swój średniowieczny plan. Klęska pożaru z r. 1515 doprowadziła do potrzeby podniesienia poziomu rynku o ponad 1 m. Dopełniano istniejącą zabudowę wokół rynku wykształcając typ kamienicy szerokofrontowej. W dekoracjach lubelskich kamienic pojawiły się elementy gotycko-renesansowe i renesansowe, a od ostatniej ćw. XVI w. późnorenesansowe. Po 1515 r., w miejscu spalonego gotyckiego ratusza, wzniesiony został nowy, renesansowy gmach z wieżą – symbolem władzy. Znaczenie rady miejskiej w Lublinie wzrosło po wykupieniu przez nią wójtostwa lubelskiego w r. 1504 i fakt ten mógł wpłynąć na kształt nowego budynku ratusza, podkreślającego znaczniejszą rolę patrycjatu.
Po pożarze w r. 1557 na wysokości dzisiejszych ulic Staszica i Kapucyńskiej wytyczono pierwszą nowożytną linię ziemno-drewnianych umocnień opartą dwoma skrajnie usytuowanymi szańcami o doliny Czechówki i Bystrzycy. Jeden z nich uwzględnił istniejący zespół klasztorny brygidek, w drugim w latach 40. XVII w. ulokowany został zespół klasztorny karmelitanek bosych. Nowe działki pod zabudowę wytyczono wzdłuż ulicy Krakowskie Przedmieście, na odcinku od Bramy Krakowskiej do nowej linii umocnień, pomiędzy obecnymi ulicami Zieloną i Narutowicza. Od strony południowej przy murach miejskich od 1586 r. zaczęto wznosić barokowy kościół jezuitów (obecna archikatedra).
Poniżej Wzgórza Staromiejskiego, pod Zamkiem rozwijała się osada podzamecka, skupiająca zarówno ludność chrześcijańską, jak i żydowską. Około 1565 r. Podzamcze uzyskało prawo magdeburskie. W obszarze zajmowanym przez Żydów, od około poł. XVI w. wzniesione zostały synagoga, szkoła, szpital, jatki i rzeźnia. Koniec XV i XVI w. to okres nazywany „złotym wiekiem” Lublina. Miasto w tym czasie odgrywało ważną rolę w życiu politycznym. Odbywały się tu sejmiki ziemi lubelskiej, a także sejmy koronne. W 1578 r. zlokalizowano w Lublinie Trybunał Koronny – najwyższy sąd apelacyjny dla szlachty z terenów Małopolski, co wpłynęło na kształt miasta, a zwłaszcza jego przedmieść.
Życie miasta wypełniał rytm międzynarodowych jarmarków. Lublin pozostawał w nurcie handlu między Wschodem i Zachodem kontynentu, jednocześnie korzystając z kierunków handlu południowego, gdzie konkurował ze Lwowem i północnego, ku Bałtykowi przez Gdańsk. Miasto było również ośrodkiem życia kulturalnego Rzeczypospolitej. W Lublinie rozwinął się intensywnie ruch reformacyjny. Aktywnie działali tu kalwini (zbór powstał w 1560 r.) i arianie. Jezuici utworzyli szkołę, która odgrywała istotną rolę w życiu kulturalnym miasta i regionu. Z Lublinem tego okresu związani byli muzyk Jan z Lublina oraz pisarze i poeci: Biernat z Lublina, Jakub Lubelczyk, Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, Sebastian Klonowic.
XVII i XVIII wiek
W kolejnych dwu stuleciach miasto w murach nie ulegało zasadniczym przeobrażeniom, chociaż powoli zaczęło podupadać. W coraz gorszym stanie pozostawały mury miejskie, na reperacje których brakowało pieniędzy. W 1 ćw. XVII w. nastąpiła rozbudowa ziemno-drewnianych umocnień miejskich. Nowa linia wałów, wraz z nową bramą, odsunięta została w kierunku zachodnim o około 200 m. W końcu XVII w. kolejna linia umocnień miejskich z szeregiem bastionów ziemno-murowanych usytuowana została jeszcze dalej na zachód, na wysokości dzisiejszej ul. Lipowej. Lublin siedemnastowieczny przybierał kształt ludnego kompleksu osadniczego, na który składały się miasto w murach oraz przedmieścia z jurydykami i folwarkami.
Po 1611 r., na zewnątrz południowo-zachodniej partii murów miejskich, w konsekwencji budowy jezuickiego kościoła p.w. Jana Chrzciciela dopuszczono do intensywnej zabudowy tzw. Korców. Nowe zagospodarowanie objęło część doliny oddzielającej dotychczas Wzgórze Staromiejskie od wzgórza zwanego Żmigrodem. Układ zabudowy zyskał formę pasmowo-ulicową, uformowaną półkoliście, z wydłużonym placem o charakterze targowym. Na placu (obecna ul. Królewska) usytuowane zostało wyposażenie niezbędne do prowadzenia obrotu towarami sypkimi (wagi, jatki, ławy).
Rozwój przedmieść związany był z lokowaniem się w ich obrębie siedzib szlachty i magnatów, przyciąganych do Lublina instytucją Trybunału Koronnego. Cechą charakterystyczną tej zabudowy były wolno stojące dwory sytuowane na sporych działkach, wśród ogrodów. W terenach suburbiów rozwijały się wydzielone z gruntów zarządzanych przez miasto jurydyki. W drugiej połowie XVII w. było ich 23. Oznaczało to postępującą utratę przez miasto kontroli nad tymi terenami (w roku 1660 spośród 100 łanów doliczono się tylko 6). Lata wojen około połowy XVII wieku zakończyły długi okres rozwoju i świetności Lublina. Przyniosły zarówno straty materialne, jak i straty ludności – głównie na przedmieściach. W 2 poł. XVII w. na przedmieściach, oprócz domów mieszkalnych, powstało szereg budowli sakralnych: reformatów, bonifratrów, karmelitów trzewiczkowych. Początek XVIII w. to okres kiedy przez miasto przetaczały się kolejne wydarzenia wojenne, epidemia dżumy a także klęski pożarów. W ciągu 1 poł. tego stulecia pogłębił się regres w handlu. Pomimo tego, dzięki fundacjom możnowładczym wznoszone były kolejne gmachy sakralne: kapucynów i wizytek na Przedmieściu Krakowskim, misjonarzy na Żmigrodzie, czy trynitarzy w mieście w murach. Pod koniec XVIII w. dokonana została rozbiórka średniowiecznych murów obronnych.
XIX wiek
W latach 20. XIX w. dokonano przebudowy układu komunikacyjnego miasta w obrębie dawnych przedmieść. Podstawową osnową przebudowanego układu stały się trakty lubartowski, warszawski i zamojski, zbiegające się przed Bramą Krakowską. Szczególną rolę w kształtowaniu przekształcanego układu urbanistycznego Lublina odegrał trakt warszawski powstały w wyniku regulacji i przedłużenia dotychczasowej ulicy Krakowskie Przedmieście, która stała się osią formowania nowego centrum miasta. Do połowy dziewiętnastego stulecia, na zewnątrz linii średniowiecznych murów miejskich, w oparciu o oś Krakowskiego Przedmieścia z przedłużeniem w postaci dawnych Korców, wykształcone zostały nowe place miejskie: plac przed kościołem jezuickim, plac przed nowym ratuszem i plac musztry stanowiący zaczątek przyszłego Placu Litewskiego. Oś tę od strony zachodniej, już poza linią XVII w. wałów na wysokości ul. Lipowej, dopełniał park miejski zwany Ogrodem Saskim założony w roku 1837.
Powstające w 1 poł. XIX w. inwestycje przemysłowe nie posiadały skoncentrowanego charakteru. Manufaktury i drobne zakłady wytwórcze lokalizowane były w obszarach przedmieść. Intensywny rozwój przemysłu w drugiej połowie XIX w. objął tereny poza obszarem miasta lokacyjnego, przy linii kolejowej, usytuowanej w roku 1877 po prawej stronie Bystrzycy. Jedynie tereny fabryki wag W. Hessa zlokalizowane zostały w północnej części Lublina, przy nowym trakcie lubartowskim, w znacznej odległości od kolei.
XX wiek
Wiek XX to okres intensywnego rozwoju przestrzennego Lublina. Miasto powiększane było kilkakrotnie, od 1916 roku, gdy włączono doń przemysłowe tereny wokół dworca kolejowego oraz Wieniawę i osiągnęło powierzchnię ok. 30 km2. W okresie międzywojennym przyłączono do miasta dawną wieś Dziesiątą. Podczas II wojny światowej, po wywiezieniu i wymordowaniu ludności żydowskiej, zburzone zostały przez Niemców Podzamcze i Wieniawa. Po wojnie miasto rozrosło się i osiągnęło w 1989 roku aktualną powierzchnię ok. 147,5 km2. Przyłączone tereny historycznych wsi zostały zabudowane nowymi osiedlami mieszkaniowymi.
