Leczenie osób uzależnionych w Polsce od wielu lat posiada stabilną strukturę, która wykorzystuje kilkudziesięcioletnie doświadczenie rodzimych stowarzyszeń oraz profesjonalistów. Jednakże równocześnie do systemu wprowadzane są nowości i wykorzystywane doświadczenia w terapii uzależnień z całego świata, dotyczące zarówno procedur, jak i wykorzystywania nowych metod oddziaływań, opartych na dowodach o potwierdzonej skuteczności. Zasady udzielania świadczeń regulują ustawy i rozporządzenia oraz lokalne przepisy. Zgodnie z polskim prawem leczenie osób uzależnionych jest dobrowolne. Przepis ten nie dotyczy jednak osób skierowanych na leczenie w drodze postępowania sądowego, na skutek popełnionych przestępstw i wykroczeń. Dzieci i młodzież do 18. roku życia, zgodnie z przepisami ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, mogą zostać skierowane przez sąd rodzinny, na wniosek przedstawiciela ustawowego, krewnych w linii prostej, rodzeństwa lub faktycznego opiekuna, na przymusowe leczenie i rehabilitację, okres ten jednak nie może być dłuższy niż 2 lat. W publicznych zakładach opieki zdrowotnej, realizujących świadczenia na podstawie kontraktów podpisanych z Narodowym Funduszem Zdrowia, leczenie jest bezpłatne, zarówno dla osób posiadających ubezpieczenie, jak i nieubezpieczonych. Pomoc osobom uzależnionym jest również oferowana przez niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, prowadzone przez organizacje pożytku publicznego, stowarzyszenia i fundacje oraz lokalne samorządy. W leczeniu i rehabilitacji osób uzależnionych nie obowiązuje rejonizacja. Na leczenie można się udać do dowolnej placówki na terenie Polski, niezależnie od miejsca zamieszkania. W ostatnich latach w tym obszarze pojawiło się również wiele placówek prywatnych, oferujących krótkoterminową pomoc dla osób uzależnionych.
Z jakiej pomocy mogą skorzystać osoby, które chcą podjąć terapię?
Punkt konsultacyjny
Punkt konsultacyjny ds. uzależnień najczęściej jest prowadzony przez stowarzyszenie lub fundację, ale również przez jednostki samorządowe. W punkcie zatrudniony jest terapeuta lub konsultant, który dokonuje wstępnej diagnozy problemu, zbiera informacje dotyczące zaawansowania uzależnienia, udziela porad i informacji, wspiera decyzję o leczeniu i motywuje do podjęcia terapii w poradni ambulatoryjnej lub w ośrodku stacjonarnym - średnio lub długoterminowym.
Poradnia ambulatoryjna
Poradnia ambulatoryjna, w zależności od stopnia zaawansowania uzależnienia, oferuje pomoc dla uzależnionych od narkotyków oraz członków ich rodzin. Część poradni oferuje opiekę medyczną, psychiatryczną, badania psychologiczne i poradnictwo prawne. Rzetelna diagnoza pozwala ustalić, czy pacjent może spróbować leczyć się w systemie ambulatoryjnym, czy też jest już na etapie na tyle zaawansowanym, że musi udać się do ośrodka stacjonarnego. Poradnie mogą być prowadzone przez stowarzyszenia i fundacje jako niezarejestrowane w NFZ oraz zarejestrowane jako NZOZ. Bardzo często można spotkać poradnie NZOZ prowadzone przez osoby fizyczne – zwykle przez specjalistów w zakresie psychoterapii uzależnień (psychologów, pedagogów, psychiatrów). Poradnie ambulatoryjne oferują różnorodne formy terapii indywidualnej i grupowej.
Oddział dzienny terapii od substancji psychoaktywnych
W ostatnich latach coraz częściej w ramach oferty poradni ambulatoryjnej można korzystać z programu oddziału dziennego. Ta forma pomocy skierowana jest do pacjentów, którzy potrzebują intensywniejszego programu terapeutycznego niż standardowy. Programy dzienne trwają od 4 do 12 tygodni. Grupa pacjentów uczestnicząca w zajęciach funkcjonuje ze sobą, oddziałuje na siebie nawzajem, a jednocześnie w wyznaczonych godzinach cała grupa lub podgrupy uczestniczą w konkretnych zajęciach psychoedukacyjnych, terapeutycznych, treningach umiejętności społecznych oraz w sesjach indywidualnych. Oddział daje również większą możliwość dostosowania pomocy farmakologicznej do pacjenta.
Leczenie substytucyjne
Leczenie kierowane jest do osób uzależnionych od opiatów (heroina, morfina), którym pomimo wcześniej podejmowanych prób leczenia w poradniach ambulatoryjnych i ośrodkach stacjonarnych, nie udało się trwale poradzić sobie z uzależnieniem i utrzymać abstynencję. Polega na podawaniu osobie uzależnionej środka zastępczego (głównie stosowane leki: metadon), który ma na celu zaprzestanie używania nielegalnych narkotyków, a dzięki temu prowadzi do stabilizacji sytuacji życiowej, w miarę poprawnego społecznego funkcjonowania. Pacjent korzystający z tej formy leczenia objęty jest jednocześnie opieką medyczną i terapeutyczną. Każdy uczestnik ma swojego terapeutę prowadzącego, z którym może rozwiązywać swoje bieżące problemy i uzyskać wsparcie emocjonalne.
Oddział detoksykacyjny
Oferta oddziału detoksykacyjnego przedstawia się następująco:
Substancja psychoaktywna zmienia funkcjonowanie komórek organizmu i zadaniem detoksykacji jest ponowne ustawienie funkcjonowania organizmu bez narkotyku, w sposób humanitarny i bezpieczny.
Leczenie stacjonarne krótkoterminowe
Program trwa od 6 do 8 tygodni. Intensywne oddziaływania terapeutyczne (24 godziny na dobę) są tak naprawdę dobrym wstępem do kontynuowania terapii. Osoba kończąca program terapeutyczny powinna kontynuować go w poradni lub w ośrodku średnioterminowym. Warto wiedzieć, że żaden szef oddziału nie żegna pacjenta słowami „do widzenia, jest pan wyleczony”, ale zwraca uwagę na konieczność kontynuowania leczenia.
Leczenie stacjonarne średnioterminowe
Program trwa od 6 do 8 miesięcy. Zawiera intensywny program terapii, połączony z podejściem indywidualnym.
Leczenie stacjonarne długoterminowe
Program trwa od 12 do 24 miesięcy, opary jest głównie na metodzie społeczności terapeutycznych i obejmuje szereg oddziaływań zarówno terapeutycznych, jak i społecznych, mających na celu odbudowanie takich norm i wartości, jak uczciwość, odpowiedzialność, szczerość, przyjaźń itd. Ukończenie terapii w ośrodku długoterminowym nie jest ostatecznym „wyzdrowieniem”. Uzależnienie jest bowiem chorobą nieuleczalną i charakteryzuje się nawrotami, czyli kryzysami mogącymi spowodować ponowne sięgnięcie po narkotyk.
Grupy Anonimowych Narkomanów
Uczestnictwo w NA jest otwarte dla wszystkich narkomanów, niezależnie od rodzaju używanych narkotyków lub sposobów ich łączenia. W programie Anonimowych Narkomanów członkowie są zachęcani do stosowania całkowitej abstynencji od wszystkich rodzajów narkotyków, z alkoholem włącznie. Główną usługą dostępną w NA są mityngi grupowe. Każda grupa działa indywidualnie, wspierając się zasadami obowiązującymi dla całej organizacji.
Działania streetworkingowe
Programy streetworkingowe są adresowane do osób, które nie podejmują leczenia w placówkach stacjonarnych i ambulatoryjnych, mimo że są uzależnione od narkotyków. Pracownicy uliczni, czyli tzw. Streetworkerzy, docierają do osób uzależnionych w miejscach ich przebywania, informują o ryzyku szkód zdrowotnych związanym z używaniem narkotyków, motywują do zmiany stylu życia lub sposobów używania narkotyków. Aby ograniczyć ryzyko wystąpienia chorób zakaźnych dostarczają również sterylne igły i strzykawki.
Metody pomocy psychologicznej
Na poszczególnych etapach procesu zmiany stosowane są zróżnicowane metody pomocy psychologicznej.
Poradnictwo (definicja Amerykańskiego Towarzystwa Poradnictwa) – pomoc klientowi w identyfikacji potencjalnych sposobów rozwiązania jego problemów, które powodują emocjonalny dyskomfort, pomoc w sposobach komunikowania się i radzenia sobie z trudnościami, pomoc we wzmacnianiu samooceny, pomoc w promowaniu zdrowia psychicznego (za: Czabała, 2016).
Psychoterapia - świadome i zamierzone zastosowanie metod klinicznych i interpersonalnych zabiegów w celu pomagania klientom w modyfikacji ich zachowań, procesów poznawczych, emocji i/lub innych cech osobowości w kierunku, który korzystający z terapii uważają za pożądany (Norcross, 1990, za: Czabała, 2016).
Poza poradnictwem i psychoterapią wyróżnić można jeszcze inne formy pomocy psychologicznej.
Konsultacja psychologiczna (wyróżniana w Standardach, 1999) obejmuje psychologiczną diagnozę problemową sformułowaną na podstawie badania stanu psychicznego pacjenta metodami psychologii klinicznej (tj. najczęściej testami psychologicznymi) oraz sformułowanie wskazań dotyczących dalszego postępowania z pacjentem. W praktyce konsultacja obejmuje 2-3 spotkania.
Interwencja kryzysowa polega na udzielaniu pomocy w psychologicznym kryzysie wywołanym chorobą i jej okolicznościami. W stanie ostrego kryzysu potrzebna jest natychmiastowa pomoc, trwająca aż do ustąpienia objawów (Standardy, 1999).
Rehabilitacja psychologiczna jest dostosowana do specyficznych trudności pacjenta. Ma miejsce wtedy, gdy do psychologa zgłasza się pacjent z jakąś niepełnosprawnością, np. po urazie, po wypadku. Zadaniem psychologa jest przywrócenie sprawności psychicznej pacjentowi. W praktyce zwykle duża częstotliwość spotkań przekłada się zwykle na lepsze wyniki rehabilitacji (Standardy, 1999).
Psychoedukacja - metoda oddziaływania psychologicznego mająca na celu dostarczanie wiedzy i umiejętności ważnych dla radzenia sobie z zadaniami rozwojowymi, ze stresem i trudnymi doświadczeniami życiowymi. Psychoedukacja jest istotnym elementem działań profilaktycznych i należących do kategorii promocji zdrowia.
Co to jest redukcja szkód?
Redukcja szkód (harm reduction) to podejście oparte na takim działaniu, którego celem jest zmniejszenie szkód wyrządzanych sobie, swojemu otoczeniu i społeczeństwu przez użytkowników różnych substancji psychoaktywnych, w tym alkoholu.
Szkody i koszty narkomanii
Szkody, będące skutkami używania narkotyków, dotykają bardzo wielu sfer życia, ale najprostszy ich podział wskazuje na dwie zasadnicze grupy: szkody indywidualne, dotykające osoby, które przyjmują narkotyki, oraz szkody społeczne, dotykające rodziny tych osób, dalsze otoczenie i społeczeństwo w ogóle. Szkody dotyczące użytkownika narkotyków to m.in. utrata zdrowia, choroby towarzyszące narkomanii, zakażenia HIV czy HCV, niepełnosprawność, wypadnięcie z ról społecznych i marginalizacja, utrata praw rodzicielskich, rozpad rodziny, małżeństwa, bezdomność, zubożenie, pobyty w więzieniu, śmierć pośrednio lub bezpośrednio spowodowana używaniem narkotyków. Szkody społeczne najbardziej dotykają najbliższej rodziny użytkownika narkotyków, zwłaszcza wtedy, gdy rodzina zamieszkuje z nim pod jednym dachem. Taka sytuacja wiąże się z bardzo dotkliwymi dla niej konsekwencjami, w tym z przemocą, zubożeniem, demoralizacją bliskich, głównie rodzeństwa, rozpadem więzi, rozwodami, utratą praw rodzicielskich, wypadaniem z ról społecznych kolejnych osób. Szkody ponoszone przez społeczeństwo to skutki ponoszone przez ofiary przestępstw, skutki działań narkobiznesu, to problemy z bezpieczeństwem wielu miast, ich ulic i dzielnic.
Źródło: Charmast Jacek, Gąsiorowski Jacek, Kowalewicz Tomasz, Krajewski Krzysztof, Okulicz-Kozaryn Katarzyna, Pietrzak Sławomir, Rejniak Robert, Sędak Piotr, Struzik Marta „Budowanie lokalnej strategii przeciwdziałania narkomanii”, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii Fundacja Praesterno, Warszawa 2018.