Wąwóz Lipniak / lublin.eu - oficjalny portal miasta Lublin

Jesteś tutaj:

Środowisko

Wąwóz Lipniak

Drukuj stronę do PDF

Geneza rzeźby lessowej

Definicja słownikowa określa wąwóz jako „głęboką dolinę o wąskim, zwykle suchym dnie i stromych zboczach, pozbawioną stale płynącego potoku, powstającą przez silną erozję podłoża, zbudowanego z miękkich skał, szczególnie lessu”. Nie spełniają tych kryteriów popularne „wąwozy” w dzielnicach Lublina, położonych na pokrytym lessem Płaskowyżu Nałęczowskim. Są to znacznie rozleglejsze suche doliny erozyjno-denudacyjne (ryc. 1), uchodzące do dolin rzecznych: Bystrzycy i jej lewobrzeżnych dopływów.

Doliny te, powszechnie występujące w rzeźbie lessowej, uformowały się podczas wahań klimatycznych 13-10 tys. lat temu u schyłku epoki lodowcowej (plejstocenu), po zakończeniu akumulacji lessu. Ten eoliczny (nawiany przez wiatr) osad, składający się głównie z pyłu kwarcowego (SiO2) z domieszką węglanu wapnia (CaCO3), ma szczególne właściwości. W stanie wilgotnym jest plastyczny i podatny na rozmywanie, zaś w stanie suchym jest stosunkowo odporny. Przeciwstawne cechy lessu warunkują szybki rozwój form erozyjnych (np. wąwozów), zapewniając jednocześnie ich względną stabilność.
W obecnym okresie geologicznym, holocenie, uformowaną wcześniej rzeźbę pokrywy lessowej utrwalił liściasty las grądowy Tilio-Carpinetum (lipowo-grabowy z dębem, klonem i leszczyną), pod którym rozwinęły się, głębokie na ok. 1,5 m, gleby płowe o profilu składającym się z kilku różnobarwnych, odwapnionych poziomów. W terenie urzeźbionym karczowanie lasu i zajęcie gleb pod uprawę wywołało ich nierównomierną erozję. Na tak „przygotowanym” podłożu skoncentrowany spływ wody podczas roztopów i deszczów ulewnych powodował rozwój wąwozów wzdłuż bruzd i dróg gruntowych. Tam, gdzie deniwelacje (wysokości względne) przekraczają 50 m (jak w trójkącie Kazimierz-Nałęczów-Puławy), powstały rozgałęzione systemy wąwozowe. W okolicy Lublina, w przedziale deniwelacji 50-30 m, wąwozy występują stosunkowo rzadko, zaś przy deniwelacjach <30 m prawie ich nie ma. Reasumując, rozwój wąwozów zachodzi pod wpływem gospodarki człowieka w urzeźbionym terenie na podłożu podatnym na procesy erozyjne.

Typy wąwozów

Wyróżnia się dwa zasadnicze typy wąwozów lessowych: dolinne, zwane „dołami” oraz drogowe, zwane „głębocznicami”. Wąwozy dolinne, utworzone przez spływy wody z pól uprawnych, rozcinają dna i zbocza suchych dolin, formując rozgałęzione systemy, które opanowuje liściasty las grądowy. Te erozyjne systemy dolinne składają się z wąwozów różnej wielkości i kształtu, w zależności od położenia w systemie, rodzaju skał podłoża podlessowego oraz użytkowania (ryc. 2).

Z kolei wąwozy drogowe, powstałe wskutek obniżania powierzchni dróg gruntowych na stokach, zwykle są pojedynczymi, stosunkowo małymi formami. Tempo ich pogłębiania, zależne od spadku dna, wynosi średnio kilka centymetrów rocznie, jest więc znaczne mimo braku dodatkowej zlewni. Głębocznice mają początkowo przekrój prostokątny, z czasem przybierają trapezowy, utrwalany przez rosnące na krawędziach drzewa, głównie lipy. Można jeszcze wyróżnić podtyp złożony, dolinno-drogowy, o dużej dynamice procesów erozyjnych, gdy droga biegnie w osi suchej doliny, uzyskując dodatkową zlewnię. Ten podtyp reprezentuje wąwóz Lipniak w dzielnicy Węglin Północny w Lublinie (ryc. 3).

Cztery oblicza wąwozu Lipniak

Wąwóz ten, o długości 800 m, zaczyna się w pobliżu Alei Kraśnickiej naprzeciw Parku Węglin, na terenie Pracowniczych Ogrodów Działkowych (POD) Węglin Północny, zaś uchodzi do doliny okresowego cieku – Konopniczanki (ryc. 3). Czoło wąwozu rozcina wierzchowinę lessową, położoną na wysokości 232 m n.p.m., natomiast dno doliny rzecznej u wylotu wąwozu leży na wysokości 199 m n.p.m. Różnica wysokości między czołem wąwozu a jego wylotem wynosi tylko 30 m, przy stosunkowo małym spadku dna ok. 4%. Nie są to warunki sprzyjające rozwojowi wąwozów.

W przebiegu głównego wąwozu, o ogólnym kierunku SSE-NNW, można wyróżnić cztery 200-metrowe odcinki, różniące się ukształtowaniem i zagospodarowaniem (ryc. 3). Odcinek pierwszy (I), położony najbliżej parku, rozpoczyna się pomiędzy blokami przy ul. Zagłoby, a budynkiem Domu Opieki Społecznej „Betania”. Tworzy on nieco rozgałęziony system, przekształcony i zagospodarowany w całości przez działkowiczów i niedostępny dla osób postronnych. Zbocza tego odcinka zostały częściowo starasowane na potrzeby upraw ogrodowych i posadowienia obiektów ogrodowej architektury (fot. 1).

Odcinek drugi (II) sąsiaduje z prawej strony z ogrodami działkowymi, zaś z lewej z dawnymi, obecnie odłogowanymi i zakrzaczonymi polami. Do niedawna był w większości niezagospodarowany i trudnodostępny, więc nieco tajemniczy (fot. 2). Wiosną w dnie wąwozu pojawiają się płaty zawilca gajowego.

Powyżej lewego zbocza wąwozu występują zarośla głogowo-tarninowe Euonymo-Prunetum spinosae i leszczynowe Uuonymo-Coryletum. Najpóźniej odłogowane pola zajmuje zespół ziołorośli z wrotyczem pospolitym i bylicą pospolitą Tanaceto-artemisietum. Zbocza na tym odcinku są głównie siedliskiem zespołu zarośli topoli osiki Agrostio-Populetum tremulae, z wierzbą iwą, dereniem świdwą i bzem czarnym w warstwie krzewów (fot. 3).

W warstwie runa leśnego, wśród nerecznicy samczej, zlokalizowano stanowisko zimozielonego paprotnika kolczystego Polystichum aculeatum, który jest objęty ścisłą ochroną prawną (fot. 4).

Niezagospodarowany przez wiele lat odcinek wąwozu jest także ostoją zwierząt (lisy i/lub borsuki) zasiedlających nory wykopane w jego zboczach (fot. 5).

Formy boczne odcinka III porasta grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum z lipą drobnolistnej i grabem pospolitego oraz z leszczyną pospolitą w warstwie krzewów (fot. 6).

W runie występują m.in.: podagrycznik pospolity, kopytnik pospolity (fot. 7), wiechlina gajowa, gwiazdnica wielkokwiatowa, nerecznica samcza i łuskiewnik różowy.

Zbocze odcinka III są częściowo zagospodarowane: prawee przez ogrody działkowe, zaś lewe – przez ukośne wjazdy do posesji. Dnem odcinków III i IV przebiega ulica Lipniak – droga lokalna o utwardzonej nawierzchni (fot. 8). Stanowi ona kontynuację starej drogi prowadzącej do gruntów i obiektów gospodarczych folwarku Węglin, położonych po drugiej stronie doliny Konopnicczanki.

Czwarty odcinek, wylotowy odcinek Wąwozu Lipniak, zagospodarowany jest głównie przez zieleń urządzoną, nasadzoną na prywatnych posesjach, których granice dochodzą do dna wąwozu. Dominującą formą są kępy lip z brzozami na obrzeżach (fot. 8). Znajduje się tu także szpaler grabowy – pozostałość dawnego żywopłotu, obecnie o wartości kulturowej (fot. 9). W jego sąsiedztwie rosną ponad 100-letnie, pomnikowych rozmiarów, okazy topoli czarnej, będące elementem łęgu topolowego Populetum albae, fragmentarycznie zachowanego w dnie doliny Konopniczanki.

Oddziaływanie wąwozu na otoczenie

Wąwóz Lipniak, mimo silnej antropopresji, jest ostoją siedlisk, wyszczególnionych w sieci Natura 2000, reprezentowanych tu przez grąd subkontynentalny w odcinku III wąwozu oraz pozostałości łęgu topolowego u wylotu wąwozu. Rozwój wąwozu przyczynił się także do zwiększenia bioróżnorodności doliny Konopniczanki (fot. 10).

Z materiału, wyniesionego z wąwozu, utworzył się u jego wylotu stożek napływowy, który przegrodził dno doliny, blokując spływ powierzchniowy. W zagłębieniach rozwinęły się zespoły szuwarów nadrzecznych: szuwar pałki szerokolistnej Typhetum latifoliae (fot. 11) i szuwar mozgi trzcinowatej Phalaridetum arundinaceae (fot. 12). Na pozostałym obszarze dominują tu: zespół jaskra rozłogowego i wyczyńca łąkowego Ranunculo repentis-Alopecuretum pratensis oraz łąka rajgrasowa Arrhenatheretum elatioris – typ siedliska sieci Natura 2000. Ochroną przed zarastaniem inwazyjnymi gatunkami nawłoci jest ekstensywne użytkowanie łąk, przez koszenie i spasanie bydłem.

Retrospekcja użytkowania ziemi

Jeszcze w połowie XIX w. teren obecnego Węglina w większości porastał las (ryc. 3A, B). W latach 60. XIX w. Węglińscy założyli folwark, odkupiony na początku XX w. przez Sobieszczańskich wraz z dworem (fot. 13).

Dobra folwarczne obejmowały także teren z owczarnią po drugiej stronie doliny Konopniczanki (ryc. 3C). Drogę łączącą obiekty folwarczne poprowadzono dnem suchej dolinki, stwarzając warunki do rozwoju wąwozu Lipniak na blisko 100 lat (ryc. 3D, E). Droga w wąwozie funkcjonowała jeszcze kilkanaście lat po II wojnie światowej, mimo nacjonalizacji folwarku, przekształconego w Państwowe Gospodarstwo Rolne (PGR). Fazę rozcinania zakończyła zmiana układu komunikacyjnego, związana z rozbudową osiedla po włączeniu w 1959 r. PGR Węglin w granice Lublina (ryc. 3F). Końcowym efektem erozji drogi był wąwóz o głębokości do 4 m i rozwartości krawędzi ok. 10 m. Część terenu przyległego do wąwozu od strony zachodniej uprawiali rolnicy z gminy Konopnica aż do włączenia tego terenu w granice miasta w 1989 r. Odmienny sposób gospodarowania przez kilkadziesiąt lat był przyczyną spektakularnych przekształceń odcinka II (ryc. 4).

W odróżnieniu od szerokich niw folwarcznych, w strukturze układu pól po lewej stronie odcinka II widnieją wąskie działki o niemal prostopadłym do krawędzi wąwozu, zgodnym ze spadkiem kierunku uprawy (ryc. 4). Taki układ wzmaga przemieszczanie gleby po stoku. Samo zbocze wąwozu pozostało nieużytkiem przynajmniej do końca II wojny (ryc. 4A), jednak wkrótce objęto je uprawą aż do drogi w wąwozie (ryc. 4B). Zaprzestano użytkowania drogi w odcinku II wąwozu, więc zasypano wylot tego odcinka w celu zapewnienia dojazdu do posesji (ryc. 4D). Po wprowadzeniu mechanizacji zaprzestano uprawy zbocza wąwozu (ryc. 4C) w latach 70. XX w., natomiast nadległego zbocza doliny w latach 90. XX w., po całkowitym włączeniu tego terenu w granice miasta.

Analiza przekroju geomorfologiczno-glebowego

Ponieważ tylko odcinek II prawie nie był dotychczas przekształcany celowo, toteż, poszukując „zapisu” historii rozwoju wąwozu, przeprowadzono tu badania terenowe. Rozpoznano m.in. 8 profili osadowo-glebowych, usytuowanych na załamaniach spadku współczesnej powierzchni w linii przekroju poprzecznego. Sondowano do głębokości 1-3 m, zależnej od głębokości zalegania lessu – skały macierzystej gleby płowej. Powstał dwuwymiarowy obraz, przedstawiający następstwo, zarówno w poziomie, jak i w pionie, badanych elementów środowiska w przekroju przez formę dolinną, tzw. katena geologiczno-glebowa (ryc. 6A). Za pomocą analizy obrazu katenalnego podjęto próbę rekonstrukcji dawnej rzeźby (ryc. 6B) oraz rozpoznano mechanizm (ryc. 7) i dynamikę jej przekształceń pod wpływem różnokierunkowej antropopresji (wpływu człowieka na środowisko).

Przekrój poprzeczny przez odcinek II wąwozu Lipniak przypomina literę V z wypukłymi, rozwierającymi się zboczami. W górnej części mają one kilkunastostopniowe nachylenie, w środkowej >20º, podczas gdy w dolnej aż 40-50º (ryc. 6A). To zestawienie wskazuje, że zostało tu rozcięte dno, niezbyt rozległej suchej doliny erozyjno-denudacyjnej, przez wąwóz o kilkumetrowych wymiarach poprzecznych (ryc. 6B). Cała złożona forma jest asymetryczna, gdyż jej lewe zbocze jest nieco niższe od prawego i w każdym elemencie ma mniejsze nachylenie.

Asymetrię podkreśla stan pokrywy glebowej (ryc. 6A). Z osi doliny gleba została usunięta przez erozję wąwozową, natomiast typowa dla obszarów lessowych gleba płowa, o złożonym, różnobarwnym profilu: A-Et-Bt1-Bt2-BC-C1-Ck, zachowała się na zboczach dolinki: na prawym w całości, na lewym częściowo. Gleba na lewej krawędzi wąwozu została usunięta głównie przez narzędzia rolnicze (tj. erozję agrotechniczną) aż do węglanowego lessu, zaś wymieszany materiał glebowy (tj. koluwia rolne) był spychany przez nie aż do dna wąwozu. Jego lewe zbocze było więc szybko łagodzone, natomiast prawe – podcinane. Uprawa zbocza wąwozu była możliwa tylko koniem (ryc. 7C), dlatego po wprowadzeniu mechanizacji przemieszczanie zwiększonej przez to masy materiału glebowego ograniczone zostało do łagodniejszej części stoku (ryc. 7D). Uformowała się terasa rolna, której krawędź stała się krawędzią wąwozu odbudowaną przez akumulację. W dnie wąwozu, pozbawionego na tym odcinku odpływu powierzchniowego przez zamknięcie nasypem, gromadziły się koluwia stokowe z różnorodnym materiałem organicznym, co spowodowało podniesienie dna o 0,5-1,0 m (ryc. 6).

Długotrwała uprawa roli na całej długości lewego zbocza spowodowała różnorodne skutki natury przyrodniczej. Nastąpiło obniżenie i złagodzenie stoku oraz spłycenie wąwozu i podcięcie prawego zbocza. Rekonstrukcja dawnej powierzchni wykazała, że lewe zbocze doliny, o cieplejszej ekspozycji, było pierwotnie bardziej strome od prawego (ryc. 6B) i miało płytszą glebę (ryc. 6A). Zerodowanie gleby zmieniło warunki siedliskowe, czego wyrazem jest stanowisko paprotnika kolczystego – rośliny chronionej, preferującej wapienne podłoże. Z kolei pełna pokrywa glebowa na prawym zboczu chroni przed przesiąkaniem znajdujące się pod nią nory zwierzęce, lisie lub/i borsucze. Nie określono gatunku zamieszkującego podziemne korytarze – przedstawiciele obydwóch wymienionych byli widziani w pobliżu. Wielkość hałd wydobytej ziemi wskazuje jednak na borsuka (fot. 5).

Trakt pieszo-rowerowy

Odcinek drugi, zdziczały i zaśmiecony, rozdzielał Węglin Północny od osiedla Lipniak, dlatego został zakwalifikowany do rewitalizacji w 2015 roku w ramach Funduszu Obywatelskiego. W Miejscowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego Lublina teren ten jest oznaczony jako parkowa zieleń urządzona. W ramach projektu uporządkowano wąwóz i jego otoczenie, zlikwidowano śmieci, dokonano częściowej regulacji roślinności i niwelacji terenu pod ścieżkę. Następnie wykonano trakt pieszo-rowerowy o długości 300 m i szerokości 3 m, z przepustem nad dnem wąwozu, oświetleniem, ławkami parkowymi oraz nasadzeniami drzew ozdobnych (fot. 13_1). Trakt przebiega od ul. Lipniak nad wschodnim zboczem wąwozu, nie naruszając siedlisk lokalnej fauny, po czym przecina go i dochodzi do ul. Klepackiego (ryc. 5).

Wąwóz powstał wskutek erozji dawnej drogi, więc pełnił funkcję komunikacyjną, przerwaną wskutek zmian funkcjonowania terenów przyległych. Skutkiem było jego zdziczenie oraz dewastacja cennego świadka przemian społeczno-gospodarczych na rubieży miasta. W 2014 roku mieszkańcy osiedla Lipniak zgłosili projekt pt. „Trakt pieszo-rowerowy zlokalizowany pomiędzy ulicą Witolda Klepackiego a ulicą Lipniak w Lublinie” do Budżetu Obywatelskiego. Dzięki zaangażowaniu zarówno mieszkańców osiedla jak również radnych z dzielnicy Węglin Północny, doszło do realizacji ścieżki pieszo-rowerowej. W ten sposób została niejako przywrócona funkcja komunikacyjna tego elementu krajobrazu. Przy tej okazji wąwóz został oczyszczony z odpadów budowlanych i śmieci.

Literatura uzupełniająca:

Janicki G., Rodzik J., 2014. Rolnicze użytkowanie lubelskich „wąwozów” – erozja gleb i jej zapobieganie. [w:] E. Trzaskowska (red.) Wąwozy i suche doliny Lublina. Potencjał i zagrożenia, UM Lublin, 40-54.
Kociuba D., 2007. Rozwój terytorialny Lublina od średniowiecza do współczesności. Annales UMCS sec. B 62: 305-326.
Maruszczak H., 1961. Le relief des terrains de loess sur le Plateau de Lublin (z obszernym polskim streszczeniem). Annales UMCS (B) 15: 93-122.
Maruszczak, H., 1973. Erozja wąwozowa we wschodniej części pasa wyżyn południowopolskich. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 151: 15-30.
Rodzoś J., Gawrysiak L., Bochra A., 2006. Rzeźba terenu a organizacja przestrzeni miejskiej Lublina. Annales UMCS (B) 60: 35-45.
Rodzik J., 2006. Wąwozy – naturalne, czy kulturowe elementy krajobrazu? Problemy Ekologii Krajobrazu, 18, 377-382.
Rodzik J., 2014. Wąwozy a suche doliny erozyjno-denudacyjne w Lublinie. [w:] E. Trzaskowska (red.) Wąwozy i suche doliny Lublina. Potencjał i zagrożenia, UM Lublin, 21-30.
Żuraw B., Podsiedlik M., Rodzik J., 2014. Rozwój oraz identyfikacja walorów przyrodniczych wąwozu Lipniak w Lublinie. [w:] E. Trzaskowska (red.) Wąwozy i suche doliny Lublina. Potencjał i zagrożenia, UM Lublin, 153-170.