Cis pospolity

Cis pospolity łac. Taxus baccata L.

Opis: Drzewo iglaste bez żywicy, długowieczne i najwolniej rosnące z drzew iglastych, które może dożyć 1000 lat. Rośnie bardzo powoli, po 10-15 cm rocznie, po kilkudziesięciu latach wzrost na wysokość niemal ustaje W Polsce dorasta do 15-20 m wysokości, często ma formę krzewiastą ze ścielącymi się gałęziami. Korona początkowo luźna, stożkowata, potem gęsta i szerokokulista do kopulastej. Igły długości 2-3 cm i szerokości 2-2,5 mm, ułożone grzebieniasto (płasko) w 2 szeregach, na pędach wierzchołkowych i odrostowych (pionowych) ustawione wielostronnie. O górnej strony ciemnozielone, błyszczące, z wypukłym nerwem, od dołu jaśniejsze zielone lub żółtawe; bez żywicy i zapachu. Gatunek dwupienny. Na oddzielnych osobnikach powstają drobne szyszkowate kwiaty męskie, a nasiona na żeńskich. Nasiona eliptyczne, długości 6-8 mm, oliwkowobrunatne okryte czerwoną osnówkę o zmiennym kształcie i wielkości. Osnówko to jedyna jadalna cześć cisa. Pozostałe jego części: nasiona, igły i drewno są trujące.

Występowanie: Europa, północna Afryka, Kaukaz, zachodnia Azja. W górach do 1600 m n.p.m. W dawnych wiekach cis był dość często spotykanym drzewem w lasach nizinnych i w górach. W wielu miejscach Europy został niemal doszczętnie wytępiony ze względu na cenne drewno, używane do wyrobu mebli oraz kusz. Naturalnie rzadko w spotykany lasach, głównie na zachodzie i północy Polski. Ze względu na jego przydatność do wykonywania broni łuczniczej cis pospolity był pierwszym drzewem chronionym w Polsce. Już w 1423 roku Król Władysław Jagiełło wydał statut ochraniający to niezwykłe drzewo. Władca Polski ogłosił „Jeśliby kto wszedłszy w las, drzewa, które znajdują się być wielkiej ceny jako jest cis albo im podobne podrąbał, tedy może być przez Pana albo dziedzica pojman, a na rękojemstwo tym którzy oń prosić będą ma być dan. Tym że obyczajem w gajach gdzie mało lasów ma być zachowane”. Obecnie też jest chroniony, a miejsca jego obfitego, naturalnego występowania często objęte są ochroną rezerwatową – w Polsce to ponad 30 obiektów, a największy leży w Borach Tucholskich nad jeziorem Mukrz.

Znaczenie i zastosowanie: Drewno cisa jest wysoko cenionym budulcem, ze względu na jego twardość, elastyczność oraz czerwone lub brązowe z jasnym bielem zabarwienie. Najlepsze do wyrobu łuków, kusz, grotów strzał czy intarsjowanych mebli – z tego powody prawie zupełnie wytępiony. Od koloru drewna cisa wzięło nazwę umaszczenie koni (cisawe), które mają rudobrązową sierść. Znany obecnie z wielu odmian o różnym zabawieniu igieł i pokoju korony m.in. krótkoigłowa Adpressa, złocista Aurea i stożkowata Erecta. Zwykle są to krzewy. W takiej formie jest używany w komponowaniu zieleni miejskiej i w ogrodach. Cis jest bardzo odporny na przycinanie. Od starożytności, a potem w ogrodach francuskich (XVIII w.) stanowił ulubiony materiał do formowania zieleni – świetnie nadaje się na żywopłoty. Można z niego formować strzyżone figury i bryły geometryczne.

Właściwości lecznicze: roślina trująca, w starożytności używano go do zatruwania wina. Pomimo tego niektóre zawarte w cisie związki chemiczne mają działanie lecznicze. W medycynie ludowej odwar z cisu stosowany był przy niskim ciśnieniu krwi, ponieważ w roślinie występuje efedryna (alkaloid). Zwęża ona naczynia krwionośne, powoduje rozkurcz mięśni oskrzeli i podnosi ciśnienie krwi. Z cisa wyizolowano również substancje taksoidy, które znalazły zastosowanie jako preparaty przeciwnowotworowe. Obecnie syntetyczne ich analogi używane są do produkcji leków skutecznych w terapii raka piersi.